|
a
- ikki tolali evropa standartidagi;
b
- ikki tolali, galogenli H4;
c, d
va
e
- bir tolali, galogenli
tegishli ravishda H1, H2 va H3 ;
j
- ksenon (gazrazryadli) ;
1 - kolba, 2 - uzoqni yoritish tolasi, 3 - yaqinni yoritish tolasi, 4 - ekran, 5 - gardish, 6 - sokol, 7 -
chiqish joyi.
233
Lampalarning cho‘g‘lanish tolasi tayyorlash uchun ishlatiladigan volframning
erish temperaturasi 3380
O
C ga teng. Spiral 2300-2700
O
C gacha qizdiriladi.
Spiralning qizdirish temperaturasi ortishi bilan lampani yoritish samarasi ham
ortib boradi. Lekin, spiral harorati 2400
O
C dan ortgandan keyin, volfram jadal
ravishda porlaydi. Porlagan volfram zarralari lampaning shisha kolbasiga o‘tirib
va uni qoraytiradi va yorug‘lik oqimini kamaytiradi.
1960 yillardan boshlab avtomobillarda cho‘g‘lanish tolasi temperaturasini 2700-
2900
O
C gacha ko‘tarish va yoritish samarasini 1,5 baravarga oshirish imkonini
beradigan galogen lampalar tatbiq topa boshladi. Galogen lampalar quyidagicha
ishlaydi. (5.26-rasm) Lampa kolbasi ichiga inert gazlar bilan birga oz miqdorda
galogen ( yod, brom yoki ularning birikmalari - rasmda yulduzcha-lar) parlari
kiritiladi. Porlagan va lampa kolbasining issiq devorchalariga o‘tirgan volfram
zarralari (rasmda –doirachalar) yod (yoki brom) bilan reaksiyaga kirishib yodli
volfram WJ
2
birikmasini hosil qiladi. Par holatidagi birikma lampaning qizib
turgan cho‘g‘lanish tolasiga yaqinlashib, yuqori harorat ta’sirida yana yod va
volframga ajraladi. Yod kolbaning gaz bo‘shlig‘ida qoladi, volfram esa
cho‘g‘lanish tolasiga qayta o‘tiradi. Shunday qilib, galogen sikl lampaning
cho‘g‘lanish tolasidan porlagan volframni yana tolaga qaytarishga asoslangan.
Lekin, bu galogen lampalar ishlash muddatini oshirmaydi, chunki qaytayotgan
volfram tola yuzi bo‘ylab bir tekisda o‘tirmaydi, balki sovuqroq (ya’ni, qalinroq)
joylariga ko‘proq, issiqroq (ya’ni, ingichkaroq) joylariga kamroq o‘tiradi. Bundan
tashqari, lampalarning ishlash muddati, ularga uzatilayotgan kuchlanishga
bevosita bog‘liq bo‘ladi (5.27-rasm). Agar kuchlanishning qiymati 5% ga
oshirilsa, ulardan chiqayotgan yorug‘lik oqimining kuchi ikki baravar oshadi,
lekin ishlash muddati ikki baravar kamayadi.
Galogen siklini amalga oshirish uchun lampa kolbasi devorlari temperaturasi
ancha yuqori - 600.....700
O
C atrofida bo‘lishi kerak. Shuning uchun galogen
lampalarning kolbalari kvars shishadan tayyorlanib, o‘lchamlari kichik bo‘ladi.
Volfram zarralari imkoni boricha bir tekisda o‘tirishi uchun cho‘g‘lanish
tolasining spirali to‘g‘ri silindr shaklida bo‘lishi kerak.
BMT YEIK ning 37 raqamli qoidasiga avtomobil faralari uchun ishlab
5.26-rasm. Galogen lampalarda
sodir
bo‘ladigan jarayon
5.27-rasm. Galogen lampaning ishlash mudda-
tini kuchlanishga bog‘liqligi
grafigi
234
chiqilgan bitta cho‘g‘lanish tolali H1-H3 turidagi va ikkita tolali H4 galogen
lampalar kiritilgan. H1 va H2 lampalarda cho‘g‘lanish tolasi sokol o‘qi bo‘ylab,
H3 da o‘qqa perpendikulyar joylashtirilgan. Maxsus sokol bilan ta’minlangan H4
lampani ham uzoqni yoritish tolasi to‘g‘ri silindr shaklida bo‘lib, optik o‘qqa
paralel joylashtirilgan. H1 va H3 lampalar tumanga qarshi faralarda, to‘rt farali
yoritish tizimlarida uzoqni yoritish uchun ishlatiladi. H4 galogen lampa ikki va
to‘rt farali bosh yoritish sistemalarda keng tatbiq topgan.
MDH da ishlab chiqilgan lampalar quyidagicha belgilanadi. Oddiy lampalar,
masalan, A12-45+40 da A harfi lampa turini (ya’ni, avtomobilniki) bildiradi,
birinchi raqam (6,12 yoki 24) - nominal kuchlanishni, + belgisi bilan
birlashtirilgan ikkinchi va uchinchi raqamlar yaqinni va uzoqni yorituvchi
cho‘g‘lanish tolalarning quvvatini ko‘rsatadi. Agar lampa bitta tolali bo‘lsa,
uchinchi raqam bo‘lmaydi. Galogen lampalar uchun A harfidan keyin ikkita harf
kiritiladi - K(kvarsli) va G(galogenli). Masalan, AKG12-60+55.
Avtomobil lampalarning takomilashtirishning keyingi bosqichi-
IRC
turidagi
galogen lampalarni yaratilishi bo‘ldi (IRC –“infraqizil qoplama” ma’nosini
ildiradi). Bu lampalarning kolbasi maxsus modda bilan qoplangan bo‘lib, u
yorug‘lik nurini o‘tkazadi, lekin infraqizil (issiqlik) nurlarini o‘tkazmasdan, ularni
orqaga, cho‘g‘lanish tolasi tomon qaytaradi. SHuni hisobiga issiqlik isrofi
kamayadi, natijada lampaning samarasi ortadi. OSRAM firmasining ma’lumotiga
ko‘ra IRC lampalarda odiy galogen lampalarga nisbatan energiya iste’moli 45%
ga kamayib, lampaning ishlash muddati ikki baravar
ortar ekan.
O‘tgan asrning 90 yillaridan boshlab avtomobil
faralariga juda samarali yorug‘lik manbai bo‘lgan
ksenon (gazorazryadli) lampalar o‘rnatila boshlandi
(5.25-rasm, j). Ksenon lampa ballonining hajmi juda
kichik
(
0,03 sm
3
) bo‘lib, kvars shishadan tayyorlanadi
va ichki bo‘shlig‘i ksenon gazi hamda ba’zi
metallarning xloridlari bilan to‘ldiriladi. Ballon ichiga
ikkita elektrod o‘rnatilgan bo‘lib (5.28-rasm) ularning
orasidagi tirqish
4,2 mm
ni tashkil qiladi. Bu
elektrodlarga
10000…20000 V
kuchlanish uzatilganda
ular orasidagi tirqishda elektr yoyi hosil bo‘ladi.
Natijada ballon ichidagi harorat keskin ko‘tariladi
(
4500
0
K
), xloridlar porlaydi va lampa ishchi rejimga
o‘tadi, ya’ni yorug‘lik tarqata boshlaydi. Ishchi rejimda
elektrodlar orasidagi yoyni barqaror ushlab turish uchun
taxminan
100 V
kuchlanish yetarli bo‘ladi.
5-28-rasm. Ksenon lampa
D2S.
1-kolba, 2-izolyator, 3-
razryad kamerasi, 4-elek-
trodlar, 5-tsokol
235
Ksenon lampaning yorug‘lik
oqimi galogen lampaga nisbatan ikki
barobar yuqori, iste’mol quvvati esa
1,5-2,0 barobar kam. Bu turdagi
lampalarning yorug‘lik spektori
quyosh nuriga yaqin bo‘lib, inson
ko‘zini unchalik qamashtirmaydi.
Ksenon lampaning ishlash muddati
galogen
lampaga
nisbatan
uch
barobar yuqori bo‘lib, taxminan
1500 soatni tashkil qiladi. Shu bilan
birga ksenon lampani me’yorida
ishlatish uchun u yuqori kuchlanish
impulsini
ishlab
chiqaruvchi
qo‘shimcha moslama va elektron
boshqarish bloki bilan jihozlangan
bo‘lishi kerak (5.29-rasm). Shu
sababli ksenon lampalarning narxi galogen lampalarga nisbatan ancha baland.
Avtomobil faralariga D1, D2, D2S turidagi ksenon lampalar o‘rnatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
