3.4. ELEKTRON O‘T OLDIRISH TIZIMLARI
3.4.1. Umumiy ma’lumotlar
Kontaktli o‘t oldirish tizimi tarkibiga tranzistor kiritilishi, bu sistemaga xos
bo‘lgan barcha kamchiliklarni bartaraf qilish imkoniyatini bermaydi. Xususan,
ko‘p silindrli dvigatellarda aylanishlar chastotasining katta qiymatlarida uzgich
pishangchasining dirillash hodisasi ruy berib, bu bir sikl (ya’ni bir uchqun hosil
bo‘lish uchun ajratilgan vaqt) davomida kontaktlarni ko‘p marta uzilib-
tutashishiga olib keladi. Natijada, bir uchqun o‘rniga quvvati ancha kam bo‘lgan
bir necha uchqun hosil bo‘ladi, o‘t oldirishni ilgarilatish burchagining belgilangan
qiymati o‘zgarib ketadi, o‘t oldirish ishonchli amalga oshirilmaydi. Bundan
tashqari uzgich kontaktlarining eyilishi, oksidlanishi va ifloslanishi o‘t oldirish
tizimining ishonchlilik darajasini pasaytiradi. Kontaktlar oksidlanishi, ifloslanishi
va moylanib qolishi, ularning kontakt qarshiligi ortib ketishiga va tranzistorning
boshqarish toki I
b
qiymatini kamayib ketishiga olib keladi. Bu tranzistorni
154
ochilmaslik va o‘t oldirish
tizimini ishlamaslik hollarini
vujudga
keltiradi.
Ishlatish
davrida qo‘shimcha mehnat va
vaqt sarf
qilib,
muntazam
ravishda,
uzgich
kontaktlarining tutashib turish
burchagini
rostlab
turish
ehtiyoji
ham
kontakt-
tranzistorli
o‘t
oldirish
tizimining
kamchiliklariga
kiradi.
Zamonaviy avtomobillarda
keng
tatbiq
topayotgan
kontaktsiz-tranzistorli
o‘t
oldirish
tizimlari
yuqorida
keltirilgan
kamchiliklardan
holidir.
Bu
o‘t
oldirish
tizimlaridagi asosiy yangilik -
uzgich kontaktlarining yo‘qligidir. Uning vazifasini kontaktsiz datchiklar bajaradi.
Kontaktsiz-tranzistorli o‘t oldirish tizimlari bir-biridan asosan datchiklarning turi
va tuzilishi bilan farq qiladi.
Magnitoelektr datchik (3.23-rasm) uzgich-taqsimlagich 2 valiga o‘rnatilgan
doimiy magnit 3 va o‘zakka o‘ralgan stator chulg‘ami 4 dan iborat. Doimiy
magnit aylanganda uning magnit maydon ta’sirida stator chulg‘amida o‘zgaruv-
chan EYUK induksiyalanadi. Datchik kuchlanishining musbat yarim davri
qiymati ta’sirida tranzistor 5 ochiladi va akkumulatorlar batareyasi 8 dan o‘t
oldirish g‘altagi 6 ning birlamchi chulg‘ami hamda tranzistorning kollektor-
emitter o‘tish joyi orqali birlamchi tok I
1
o‘ta boshlaydi. Datchik kuchlanishi
manfiy bo‘lganda tranzistor yopiladi, o‘t oldirish g‘altagining birlamchi
chulg‘amidan o‘tayotgan tok zanjiri uziladi va ikkilamchi chul-g‘amda yuqori
kuchlanish induksiyalanadi. Shunday qilib, datchik magniti bir aylanganda
chulg‘am 4 da EYUK ning bitta musbat va bitta manfiy impulsi mavjud bo‘ladi va
natijada tranzistor bir marta ochilib, bir marta yopiladi, ya’ni o‘t oldirish
g‘altagida yuqori kuchlanishning bir impulsi hosil bo‘ladi. Ko‘p silindrli
dvigatellar uchun datchikning juft magnit qutblar soni, silindrlar soniga teng
bo‘lishi kerak. 3.22-rasmda 4 silindrli dvigatellar uchun mo‘ljallangan
magnitoelektr datchikning sxemasi keltirilgan.
Magnitoelektr datchik ishlashining o‘ziga xos tomonlaridan biri, stator
chulg‘amida hosil bo‘ladigan EYUK amplitudasi doimiy mag-nitni, ya’ni tirsakli
valning aylanishlar chasto-tasiga bog‘liqligidir. Aylanish chastotasi ortishi bilan
EYUK amplitudasi ham ortadi. Bu esa tranzistor ochilishi va yopilishi va demak
o‘t oldirish daqiqasi o‘zgarishiga olib keladi.
3.22-rasm. Magnitoelektr datchikli
kontaktsiz-tranzistorli o‘t oldirish
tizimi.
155
Aylanish chastotasi va yuklamaning o‘t oldirishning ilgarilatish burchagiga
ta’siri kontaktsiz-tranzistorli o‘t oldirish tizimining to‘ngich avlodlarida ham
markazdan qochma va vakuum rostlagichlar yordamida hisobga olinadi.
Magnitoelektr datchiklar avj oldiradigan EYUK qiymati juda kichik va u
tranzistorni ochish uchun etarli bo‘lmaganligi tufayli kontaktsiz o‘t oldirish
sistemalarining amaliy sxemalarida maxsus bir necha bosqichli ko‘chaytirgichlar
qo‘llaniladi.
Kontaktsiz o‘t oldirish sistemalarida magnitoelektr datchiklardan tashqari
yuqori chastotali generator, fotoelektr, yarim o‘tkazgichli va boshqa turdagi
datchiklar qo‘llanishi mumkin.
Yuqori chastotali generator-datchiklarda (3.24-rasm) boshqaruvchi signal
yuqori chastotali kuchlanishni o‘zgartirish yo‘li bilan hosil qilinadi. Generator 1
ishlab chiqqan kuchlanish transformatorning birlamchi chulg‘ami 2 ga uzatiladi.
Transformatorning ikkilamchi chulg‘ami 3 da hosil bo‘ladigan kuchlanish
birlamchi va ikkilamchi chulg‘am o‘zaklari orasidagi havo tirqishining magnit
qarshiligiga bog‘liq. Bu magnit qarshilik dvigatel silindrlar soniga teng
teshiklarga ega bo‘lgan po‘lat rotor yordamida davriy ravishda o‘zgartirilib turadi.
Transformator o‘zaklari orasiga rotor teshiklari to‘g‘ri kelganda, havo
tirqishining magnit qarshiligi eng katta va aksincha, o‘zaklar orasi rotor tanasi
bilan berkitilganda eng kichik qiymatga ega bo‘ladi. Transformatorning
ikkilamchi chulg‘amida hosil bo‘ladigan kuchlanish ham shunga mos ravishda
o‘zgaradi.
Fotoelektr datchik (3.25-rasm) eng umumiy
ko‘rinishda yorug‘lik manbai, darchalari silindrlar
soniga teng bo‘lgan aylanuvchi lappak va yorug‘lik
sezuvchi
elementdan
iborat
bo‘ladi.
Uzgich-
taqsimlagich valiga mahkamlangan lappak aylanganda
yorug‘lik manbai 1 dan chiqqan nur lappak
darchasidan o‘tib, yorug‘lik sezuvchi element 2 ga
tushganda, unda o‘zgaruvchan kuchlanish hosil bo‘ladi.
Yorug‘lik
sezuvchi
element
sifatida
fotodiod,
fototranzistor yoki fotoelement ishlatilishi mumkin.
Fotoelektr datchiklarning qo‘llanilishi vibratsiyaga
chidamli, uzoq muddat davomida ishlovchi yorug‘lik
manbai yo‘qligi bilan cheklanadi. Keyingi vaqtda, bu
3.23-rasm.
Magnitoelektr
datchik sxemasi.
1 - magnit, 2 - stator, 3 -
chulg‘am
3.24-rasm. Yuqori chastotali
generator-datchikning umumiy
sxemasi.
3.25-rasm. Fotoelektr datchik
ning umumiy sxemasi.
3.26-rasm. Holl elementining
Ishlash prinsipi
156
maqsadda, o‘zidan yorug‘lik chiqaruvchi diodlar ishlatilishi fotoelektr
datchiklarni keng tatbiq qilish imkonini yaratmoqda. Masalan, o‘zimizning
mamlakatimizda chiqarilayotgan Matiz avtomobilining o‘t oldirish tizimida aynan
fotoelektr datchik o‘rnatilgan.
Mikroelektronikaning rivojlanishi tufayli kontaktsiz o‘t oldirish sistemalarida
Xoll effektiga asoslangan yarim o‘tkazgichli datchiklar ishlatila boshlandi. Xoll
elementi germaniy, kremniy va boshqa yarim o‘tkazgichlardan tayyorlangan
yupqa (
Do'stlaringiz bilan baham: |