G im n a st ik a d a r sl a r id a in no va tsio n t e X n o L o g iy a L a r

Masalan:
-  sakrab chiqishlar, tez yugurishlar  bajarilgandan so ‘ng;
-  raqs qadamlari bajarilgandan keyin.
Shug‘ullanuvchilarga o ‘rganilgan  buyruqlam i  q o ‘llagan holda 
quyidagi mashqlarni bajarish tavsiya qilinadi:
1) yurish -  oyoq uchlarida yurish-yugurish;
2)  yurish -  q o ‘llarni har bir  sanoqda oldinga,  yon tomonlarga, 
elkaga va pastga harakatlantirib yurish-yugurish;
3)  yugurish  -   oyoqlarni  tizzadan  orqaga  bukish  bilan  yurish- 
yugurish-yurish;
Umumrivojlantiruvchi mashqlar majmuasini o ‘tkazish:
1. 
Shug‘ullanuvchilarga m ashqlar  to ‘g 'risida  m a’lumot  berish 
usullari.  0 ‘qituvchi m ashg‘ulotni о ‘tkazish vazifalari va shartlariga 
qarab,  axborot  berishning  quyidagi  usullaridan foydalanishi  m um ­
kin:  sinxron  -   barchani  birvarakayiga  bajartirish,  b o ‘laklangan 
mashqni ajratib,  faqat gapirib berish bilan k o ‘rsatib bajartirish.
44

---

a)  Sinxron  -   bajarish  davomida  gapirish  usuli  -   k o ‘rsatib 
gapirish  bir  vaqtda  amalga  oshiriladi.  U shbu  usulning  afzalligi 
shundaki, nisbatan qisqa vaqt ichida mashq to ‘g ‘risida ancha to ‘liq 
tasavvur yaratishga im kon beradi.
Yuqoriga  sakrashlam i  bajarayotganda  sinxronlik buziladi,  shu 
sababli  avval ularni ko'rsatib  beriladi.  so ‘ng uning nom i aytiladi.
b)  M ashq  haqida  m a ’lumot  berishning  b o ‘laklangan  usuli  -  
k o ‘rsatish va gapirib berish mashqni qismlarga b o ‘lib gapirish bilan 
am alga  oshiriladi.  Bir  vaqtning  o ‘zida  shug‘ullanuvchilar  axborot 
olish  bilan  uni  bajaradilar.  Bu  usul  mashqlarni  aniq  bajarishga, 
xatolar yuzaga kelganda ularni  ijro  paytida  gapirish  bilan tuzatish 
imkonini  beradi.
Bu usulda mashqni tushuntirib berish va k o ‘rsatish bir vaqtning 
o ‘zida  ham  mashq  haqida  m a’lumot,  ham  aytib  berishni  q o ‘shib 
sanash  sababli  mashqni  faqat  tasviriy  k o ‘rinishda  nam oyish  qilish 
lozim b o ‘ladi.
Jismoniy  mashqning  qismlari  va uning  ijrosini  sanash  sonlari 
teng  b o ‘lmasligi  ham   mumkin.  Chunki  siltanish,  prujinasim on  va 
siltash mashqlari m a'lum otning faqat bir qismi hisoblanadi.
d) Faqat  gapirib berish bilan axborot berish usuli.  Afzalliklari: 
shug‘ullanuvchilam ing  harakatlarni  taqlidan  bajarish  emas,  balki 
o ‘z holicha bajarishga b o ig a n  katta qiziqishi ta ’minlanadi.
U shbu  usul  ham  ataylab  (pedagogik  nuqtai  nazaridan),  ham 
zaruriyatga  qarab,  qachonki  boshqa  axborot  berish  usullaridan 
foydalanishning imkoni bo'lm agan taqdirda  (gim nastika o ‘rindig‘i 
bilan  mashqlar,  juftlik  va  boshqa  shunga  o'xshash  mashqlar) 
q o ‘llaniladi.
e)  Faqat  ko'rsatish  orqali  m a’lum ot  -   tushuntirish  qilish. 
Afzalliklari:  yarim   o ‘yin  shaklida  qad-qomatni  takomillashtirish, 
m ashqlam ing  bajarilish  sifatini  oshirish,  shug‘ullanuvchilarning 
m ashg‘ulotlarga  b o ‘lgan  qiziqishlarini  mustahkam lashga  yordam  
beradi.  B u  usulni  bolalar  bilan  olib  boriladigan  m ashg‘ulotlarda 
qo ‘llash mumkin.
2. 
Shug‘ullanuvchilarga yordam  k o ‘rsatish.  O 'qituvchi m ashq­
lam ing  aniq  va  bir  vaqtda  barchaning  teng  bajarishiga  erishish
45

---

uchun  shug‘ullanuvchilarga  tushuntirish,  sanash,  k o ‘rsatish  orqali 
yordam k o ‘rsatadi.
M ashq  boshlanishi  bilan  o ‘qituvchi  sanoqni  boshlashi  ham da 
ushbu  mashqni  shug'ullanuvchilar  bilan  birga  2-3  m arta  o"zi 
q o ‘shilib  takrorlashi  lozim  va  bu  bilan  mashqni  bajarish  sur’ati, 
mazmuni  ham da  sifatiga  qarab  u  yoki  bu  yordamni  ko'rsatish 
usullaridan foydalanadi.
3. 
X atolam i tuzatish. M ashqlarni bajarish davom ida o ‘qituvchi 
ulam ing  bajarilish  sifatiga  bo‘lgan  talablar  to ‘g ’risida  eslatadi, 
shug‘ullanuvchilam i  yuqori  darajada  aniq  va  katta  amplituda 
bilan  harakatlam i  bajarishga  undaydi.  Agar  jiddiy  xatoliklarga 
yoT  q o ‘yilsa va  k o ‘p  shug'ullanuvchilar  bu  xatoni  qilsalar,  ushbu 
holda  m ashq  bajarilishini  to ‘xtatish,  m azkur  mashqning  nimaga 
y o ‘naltirilganligi  to ‘g ‘risida  gapirib  berish,  uni  bunday  tarzda 
bajarish  befoyda  ekanligini  uqtirish  ham da  mashqlarni  tuzatilgan 
variantda takrorlash zarur boTadi.
>  
Tayyorlov  qismi  uchun  nam unaviy  m ashqlar  va  ularni 
o ‘tkazishuchuntashkiliy-uslubiyko‘rsatm alarquyidae’tiboringizga 
havola qilingan:
1.  Yurishining  xillari:  oddiy,  oyoq  uchlarini  tashqariga  qilib, 
oyoq uchlarini  ichkariga olib,  oyoq uchlarida, tovonlarda va h.k.  -  
sakkiz qadamdan.
2.  Yugurishning xillari:  odatdagidek,  oyoqlarni  oldinga bukib, 
oyoqlarni  orqaga  bukib,  yonlamachasiga,  oyoqlarni  tizzadan 
bukmay  oldinga,  oyoqlarni  tizzadan bukmay  yon tom onga va h.k.
-  sakkiz qadamdan.
3.  Yurish,  yugurish  va  sakrashlam i  variatsiyalash  (almash- 
tirishlar): to ‘rtta qadam  oldinga va to ‘rtta sakrash; oyoqlar kerilgan, 
chalishtirilgan, bir vaqtning o ‘zida qoTlar bilan yon tom onga, bosh 
ustida qarsak chalib, yon tom onlarga va belga qo ‘ yib, harakatlangan 
holda oyoqlarni  kerish ham da birlashtirish;
-  ikki qadamlab oldinga -  oyoqni birlashtirib turib cho‘kkalash, 
qoTlar yon tom onlarga -  o ‘m idan turish,  qoTlar pastga;
-  depsinadigan oyoq bilan qadam tashlash -  ikkala oyoq  bilan 
sakrash-yuqoriroq  sakrash-yerga tushish holati;
46

---

-  
k o 'z  yum ilgan  holda  yurish  va  yugurish.  D iqqat  uchun: 
oldinga  m ayda  qadam  tash!ash-o‘ngga  burilish-chap  tom onga 
m ayda qadam tashlash-chapga burilish.
M ashqlarni  bajarishda  q o ‘llam ing  turli  holatlaridan  -   yon 
tomonlarga,  yuqoriga,  belda,  bosh  orqasida,  elkalarda,  aylanma 
harakatlanishlardan samarali  foydalanish lozim.
4. 
Tayyorlov qism iningum um rivojlantiruvchi m ashqlari, URM  
ni  tanlashda  m azkur  m ashqlam ing  ta ’sir  im koniyatlaridan  toTiq 
foydalanish  lozim.  Dars  m aqsadiga  qisqa  y o ‘l  bilan  erishishga 
imkon  beradigan  mashqlarni  saralashning  aham iyati  katta.  Ularni 
saralash va ijrosida quyidagilar tavsiya qilinadi:
1.  M ashqlarni tanlashda harakatlam i  oson  o ‘zgarishi mumkin- 
ligiga  qarab  emas,  balki  ularning maksimal  samaradorligiga  qarab 
tanlash.
2.  M ashqlarni  darsning  asosiy  qismidagi  harakat  faoliyatiga 
mos tushishiga e !tibor berib tanlash.
3.  Shug‘ullanuvchilam ing yoshi va jism oniy m adaniyati ham da 
sportdagi tajribasini hisobga olib tanlash m aqsadga muvofiq.
4.  M ashqlar  m ajm uasida  asosiy  harakatlar  yoki  har  doim 
bir  joyda,  yoki  har  xil  joy  da  turlicha  vaqtda  am alga  oshirilishini 
nazarda  tutib  mashq  shiddati  (energetik  ulushi)ni  o ‘zgartirish, 
nazorat  orientirini  qayd  qilish  va  koordinatsion  murakkabliklar 
e ’tiborga olinishi lozim.
5.  Egiluvchanlikka  qaratilgan  m ashqlarda  antagonistlam ing 
bir tom onga takrorlash soni  oshgan yoki holatni  ushlab turgan sari 
kamayishni hisobga olish zarur.
6.  Shuni  hisobga  olish  lozimki,  agar  holat  uzoq  vaqt  ushlab 
turilsa, uni bajarish malakasi  ancha tez shakllanadi.
7. M ashqlam ing yanada samarali bajarilishini ta ’m inlash uchun 
m ashqlar  majmuasiga  nazorat  orientirlari  bor  boTgan  (majburiy 
nazorat) mashqlarni kiritish tavsiya qilinadi.
>  
Darsning  tayyorlov  qismini  o ‘tkazish  uchun  quyidagi 
umumiy  uslubiy  va  tashkiliy  k o ‘rsatm alardan  foydalaniladi  va 
uning tayyorlov qismini o ‘tkazishga q o ‘yiladigantalablam i bajarish 
uchun  o ‘qituvchi  quyidagi  nazariy-uslubiy  bilimlarga  ega  b o ‘lishi
47

---

maqsadga muvofiq:
1)  shug‘ullanuvchilarga m ashqlar to 'g 'risid a  xabar  berishning 
turli  xil  usullaridan foydalanish;
2) yordam  ko'rsatish;
3) xatolarni tuzatish;
4)  shug‘ullanuvchilarni m aydon b o ‘ylab joylashtirish.
Dars  vazifalari  va  sharoitlariga  k o ‘ra  o ‘qituvchi  turli  xildagi 
tushuntirish usullaridan foydalanishi mumkin:
Eng  sodda,  oddiy usul.  Bunda mashqni k o ‘rsatish bir vaqtning 
o ‘zida  uni  gapirib  berish  bilan  olib  boriladi.  Bu  usul  har  qanday 
shug‘ullanuvchilar tarkibi uchun qulay b o ‘lib, o ‘qituvchiga mashq- 
ning  nim a  m aqsadga  qaratilganligini  tushuntirishga,  uni  ta'riflab 
berishga,  shuningdek k o ‘rsatishga qulay im kon yaratadi.
M ashqlarni  boTaklarga  ajratish  usuli.  Bu  usulda  o ‘qituvchi 
mashqni  boTaklarga  b o ‘lgan  holda  koTsatadi  va  tushuntiradi 
ham da  shug'ullanuvchilarga  uni  ko'rsatish  bilan  birga  bajarishni 
taklif qiladi.  K o ‘rsatish  orqali  mashqning  har  bir  qismining  aniq 
bajarilishi ta ’minlanadi.
So‘z  (gapirish)dan  foydalanish  usuli.  0 ‘qituvchi  mashqni 
k o ‘rsatmay,  uni  aytib  o ‘tadi  yoki  gapirib  beradi.  Tushuntirishning 
bu  usuli  diqqatni  faollashtiradi  va  shug'ullanuvchilarda  mashq 
bajarishga bo 'lgan  m ustaqillikning hosil boTishiga imkon yaratadi. 
M aktabgacha  va  maktab  yoshidagi  bolalar  bilan  m ashg‘ulotlar 
o'tkazish paytida o ‘qituvchi  syujetli hikoya qilish bilan mashqlarni 
bajartiradi.  Bolalar  hikoyani  o ‘zlarining  tasavvurlaridan  kelib 
chiqib  va  harakatlanish  tajribalariga  tayanib,  harakatlar  orqali 
ifodalaydilar.
M ashqni  ijrosini  so'zdan  foydalanmay  faqat  k o ‘rsatib  berish 
usuli.  0 ‘qituvchi  shug‘ullanuvchilarga m ashqning nomini  aytmas- 
dan,  uni  nam oyish qiladi.  N am oyishdan  so‘ng u m ashqni boshlash 
va  tugatish  uchun  zarur  buyruqlarni  berish  bilan  cheklanadi. 
Shug‘ullanuvchilarga  o ‘qituvchi  o ‘z  harakatlariga  o ‘xshatib  baja­
rishni  taklif  qiladi  xolos.  Bu  usulda  o ‘qituvchi  butun  majmua 
yoki  uning  bir  qismini  oxirigacha  bajarish  davom ida  gapirmay
48

---

sanaydi.  Bu  usulni  turli  yoshdagi  guruhlar  bilan  shug‘ullanish 
paytida  qo‘llash  mumkin.  Lekin  u  bolalar  bilan  o ‘tkaziladigan 
m ashg‘ulotlarda yaxshi natijalar beradi. U sulning o ‘ziga xosligi uni 
o ‘yin  tarzida  q o ‘llanishidir.  Bolalar  o ‘qituvchining  harakatlariga 
o ‘xshatishga astoydil harakat qiladilar.
Yordam  k o ‘rsatish.  M ashqlar  aniq  va  u y g ‘unlikda  bajarilishi 
uchun  o ‘qituvchi  mashqni  aytish,  nam oyish qilish va  sanab  turish 
bilan shug‘ullanuvchilarga yordam  k o ‘rsatadi.
Xatolarni  tuzatish.  Odatda  k o ‘pchilik  shug‘ullanuvchilar 
u  yoki  bu  m ashqlarni  bajarishda  xatolarga  y o ‘l  q o ‘yadilar.  Bu 
hollarda  o ‘qituvchi  tezda  xatolarni  y o 'q   qilish  choralarini  k o ‘rishi 
lozim.  B a’zan u mashqni to ‘xtatmay turib, y o ‘l q o ‘yilgan xatolarni 
aytib o ‘tadi.  Bunda bajarilayotgan mashqning  sur’ati va marom iga 
mos  holda k o ‘rsatm alam i  berish maqsadga muvofiqdir.  Agar k o ‘p 
shug‘ullanuvchilar  xatoga  y o ‘l  q o ‘ysa,  bu  holda  m ashq  bajarishni 
to ‘xtatish va tegishli  tuzatishlar  qilish  m aqsadga muvofiq.  Xatolar 
tuzatishning  bu  usuli  o'quvchilarga  m azkur  mashqning  nim aga 
qaratilganligi  va  y o ‘l  q o ‘yilgan  xatolarni  qanday  oqibatlarga  olib 
kelishi  to ‘g ‘risida  batafsil  gapirib  berishga  o ‘qituvchiga  imkon 
yaratadi.
Shug‘ullanuvchilam ing m aydonda joylashishi.
Shug‘ullanuvchilaming mashqni mustaqil bajarishi ko‘p hollarda 
ularning maydonda joylashishiga bog‘liq.  Kolonnaning chap qanoti, 
o ‘qituvchiga mashqlarni bajarib ko‘rsatish uchun qulayjoy b o ‘lishiga 
qaramasdan,  bu joydan  qotib  turish  har  doim  natija  beravermaydi. 
Kolonnadagi  boshlovchilami,  ularning  bo‘yidan  qat’iy  nazar, 
muntazam о ‘ zgartirib turish maqsadga muvofiq. В u guruhdagi hamma 
shug‘ullanuvchilar  uchun  bir  xil  muhit,  boshlovchilik  malakalarini 
shakllanishiga  sharoit  yaratib  beradi.  Xuddi  shu  m a'noda  turli  xil 
mashqlarni  bajarishda  guruhni  o ‘ngga,  chapga,  aylantirib,  sherenga 
va kolonnalarda  bir-biriga yuzma-yuz  q o ‘yib  mashq  bajarish orqali 
shug'ullanuvchilaming  joylari  о ‘zgartiri 1 ishi  m ashg‘ulotlar  yoki 
darsni bir xil bo ‘lib qolishidan saqlaydi.
Yuqoridagilaridan  kelib  chiqib  shuni  ta ’kidlashim iz  lozimki, 
gim nastika  darsining  tayyorlov  qismi  shug‘ullanuvchilam i  dars-
49

---

ning  asosiy  harakat  vazifalarini  hal  qilish  uchun  ruhiy,  jism oniy 
umumlashtirsak,  organizmni funksional tayyorlaydi.  Q oida sifatida 
bu  -   m a’lum  mazm undagi  jism oniy  ish  uchun  ruhiy  -   jism oniy 
im koniyatlarninng  zaxiralarini  ishga  solishda  ulardan  to ‘liq  yoki 
qisman  foydalanishga  tayyorlash  uchun  xizmat  qiladi.  Ayniqsa, 
belgilangan  faoliyat  uchun  organ  va  tizim larim izni  ‘'ideom ator”8 
tayyorligini yoTga q o ‘yadi.
Biz  gim nastika  darsining  tayyorlov  qismi  uchun  jism siz 
va  jism lar  bilan  bajariladigan  jism oniy  m ashqlar  kompleksini 
e ’tiboringizga havola qildik. Qayd qilingan mashqlar umum iy ta ’lim 
maktablarining jism oniy tarbiya davlat ta ’lim  standaiti tarkibidagH 
jism oniy m adaniyat darsi o ‘quv dasturida 4-9- sinflargacha b o ‘lgan 
muddat  davomida  jism oniy  m adaniyat  darsi  m ateriallarininng 
barcha boTimlarida tayyorlov qismining materiali sifatida о ‘qitilishi 
tavsiya qilingan (navbatdagi  sahifalarga qaralsin).
a
Я
 
м»
II
Л
1-rasm.  4-5-sinf  o ‘quvchilari uchun  U RM  kompleksi.
8  Умаров Д.Х. и др. Оздоравительно-развиваюшие виды основной гимнастики. 
Учеб.пособ.  Изд-полигр.  отдел. УзГос ИФК 2006г.
50

---