G im n a st ik a d a r sl a r id a in no va tsio n t e X n o L o g iy a L a r

Lin in g  
tarkibiga kiritilgan 
jism oniy mashqlar,  ularniny  ketma-ketligi  va davom iyligiga qarab, 
‘‘dars  loyihasi”  atamasi  qo'llanila  bosblangan.  Keyinchalik  darsga 
q o ‘yiladigan vazifalar va  ularni  hal  qilish uchun tanlangan jism oniy 
mashqlar,  ularning  m e'yori  (do/asi),  sur’ati  va boshqalarga  qarab, 
“dars  rejasi" degan atamalar q o ’llanildi.
"Darsning  tuzilishi"  degan  atama  birinchi  m arotaba  rus  olimi 
V. V. Belinovich tomonidan (1939) qo ‘ llanilgan va u o ‘rinli ravishda

---

“darsning tuzilishi” deb to ‘g ‘ri nomlab, darsning tuzilishi, darsning 
vazifalari  va  unda  am alga  oshiriladigan  jism oniy  tarbiyaning 
mazmuni  bilan bog‘lagan.
N.N.  Yefremov  (1959)  birinchi  marotaba  “darsning  tuzilishi” 
degan tushunchaga  ta ’rif berishga  urindi  va  dars  tuzilishi  deganda 
m ashg'ulotning  tarkibiy  (kirish,  tayyorlov,  asosiy  va  yakunlov) 
qismlarining  o ‘zaro  joylashishi  va  ulam ing  o ‘zaro  munosabatini 
nazarda tutdi.
K.A.  Kuzminaning  fikricha  (1960)  esa  darsning  tuzilishi  -   bu 
uning  qismlarining  soni,  ulam ing  ahamiyati  va  mazmuni,  ketma- 
ketligi  va  darsning  har  bir  qismining  davomiyligi  deb  ta ’riflashni 
tavsiya  qildi.  Qayd  qilinganidek.  darsning  tuzilishiga  oid  maxsus 
ilmiy-uslubiy  adabiyotlarda turlicha fikrlar m avjudligi bois  hozirgi 
kunda  bu  bahslarga  chek  qo‘yilgan  b o ‘lib,  darsni  tuzilishiini  uch 
qismga ajratildi.
Dars  tuzilishining  loyihasi  alohida  darslam i  tuzishda  foyda- 
laniladigan  dars  m a'ru za  m ashg‘uloti  orqali  ifodalanadi.  Dars 
tuzilishi  o ‘qituvchiga  darslarga  mashqlarni  oqilona  tanlashga, 
materiallarni  to ‘g ‘ri  joylashtirish  va  darsdagi  yuklama  m e’yorini 
aniq  belgilashga yordam  beradi.
Darsning  tuzilishi 
dastur  materiallarini 
o'qitish  uchun 
belgilangan  vazifalarni  izchil  hal  qilish  orqali  y o ‘lga  q o ‘yiladi. 
Dars  uchun rejalashtirilgan vazifalarni  hal  qilishda  q o ‘llaniladigan 
ta ’limning  usuli  uning  tuzilishiga  yetarlicha  aniqlik  kiritadi 
va  darsning  qismlari  yoki  ulam ing  ayrim  b o ‘laklarini  qanday 
tashkillashni belgilaydi.
Gimnastika darsida har qanday pedagogik vazifalarni  hal  etish 
k o ‘pincha  shug‘ullanuvchilar  organizm ida  m a’lum  darajadagi 
z o ‘riqishini  vujudga  keltiradi,  shuning  uchun  bu  ishga  organizm 
tegishli  darajada tayyor b o ‘lishi muhimdir.
Buyuk rus fiziologi I.P. Pavlov organizmni qiyin vazifalarni hal 
etishga  tayyorlash  zarurligini  uqtirib,  mashqni  asta-sekinlik  bilan 
takrorlash  m a'lum   fiziologik  qoidalarga  asoslanishini  uqtirgan. 
Bu  k o ‘rsatma  o ‘qituvchi  zimmasiga  shug'ullanuvchilardan  kat-
34

---

ta  zo'riqish  talab  qiladigan  pedagogik  vazifalam i  hal  qilish 
darsning  boshlanishida  emas,  m a’lum  tayyorgarlikdan  so'ng, 
m ashg'ulotlarning,  darslarning  oxirida  hal  qilinishi  lozimligini, 
mashg'ulotdagi  asosiy  vazifalar  shug‘ullanuvchilar  organizmini 
harakat  faoliyatini  bajarishga  uyushtirishi,  zaruriy  ruhiy  muhit- 
ni  vujudga  keltirish  va  belgilangan  vazifalam i  bajarish,  o ‘quv- 
chilaminng  (shug‘ullanuvchilaming)  faoliyatni  o ‘zlashtirishga 
bo ig a n   ishtiyoqini  shakllantirish m ashg‘ulotlar  davomidagi  asosiy 
talablar d arajasig ako ‘tarilishi lozimligini uqtirgan.
0 ‘quvchilar  tom onidan  asosiy  harakat  vazifalam i  hal  qi­
lish,  k o ‘pincha,  shug‘ullanuvchi  z o ‘r  berayotgan,  y a ’ni,  uning 
ish  bajarishga  faolligining  oshgan  davriga  to ‘g ‘ri  kelishining 
amaliy  ahamiyati  hozirgi  kun  amaliyotida  isbotlangan.  Biologik 
qonuniyatlar  organlar  va  tuzilm alarim izning  katta  z o ‘riqish  va 
kuchli  hissiy  holatdan  vazm in  holatga  birdan  o ‘ta  olmasligini 
ko‘rsatishi  bejiz  emas.  Shunga  k o 'ra   darsni  tuzishda  organizmni 
xotirjam  holatga  o'tkazish  va  m ashg‘ulotlarning  tugallanishini 
uyushtirish  maqsadga  muvofiqligi  hozirgi  kun  uslubchilari 
tomonidan m a'qullanm oqda.
Darsning  tuzilishi  darsda  o ‘quv-tarbiya  vazifalarini  hal 
etishning  m a'lum   bir  ketma-ketligi  ham da  shunga  muvofiq  holda 
shng’ullanuvchi  organizmidagi  jism oniy  sifatlarni  muvofiq  holda 
nvojlanlirish.  tarbiyalashni  nazarda tutadi.
(iim nastika  darslarining  har  birida  bitta  emas.  bir  nechta  turli 
xildagi  xususiy  va/ilalar hal qilinadi.  IJmumiy vazifalami hal qilish 
esa  qatorasiga  oMka/ilishi  rejalashtirilgan  bir  necha  darslarda  hal 
qilinadi yoki o ‘quv choragi davomidagi darslar uchun m o'ljallanadi. 
Darsning  yakuniy  natijasi  ko‘p  jihatdan  bu  vazifalarning  aniqligi, 
o'quvchiga  tuslumarli  qilib  qo'yilishi.  uning  amaliy  aham iyatiga 
ko'proq  c ’tibor  qaratib  bclgilash  orqali  lozim  b o ‘lgan  ketm a- 
kctlikning  hal  etilishi  bilan  b o g iiq .
Dars  tu/ilishining  lalab  darajasidaligi  natijasida  jism oniy 
sil'atlar  l ivojlanadi,  hayoliy-zariiriy  harakat malakalarining zaxirasi 
ortadi.  Muskul  ishini  bajarish  uchun  m e'yoridan  ortiq  quvvat
35

---

sarflash,  z o ‘riqish  qilish  uchun  faqat  zarur  b o ‘lgan  mushaklarni 
harakatlantirish  (qo‘z g ‘atish),  organizmni  yuqori  ishchanlik  ho la- 
tini  m a ’lum  m uddat  (ish  bajarish,  m ashq  qilish,  m ehnat  faoliyati) 
davom ida  pasaytirmay  tura  olish,  boshqachasiga  aytganda  ish- 
chanlikni  boshqara  olish,  salom atlik  uchun  m e’yordagi  harakat 
faolligini  yaratishdek  m alaka  va  k o ‘nikmalarni  shakllantirishga 
keng im koniyat yaratiladi.
H ar  qanday  gim nastika  m ashg'ulotlari  yoki  darslar  o ‘zining 
m azm uniga  kiruvchi  tarkibiy  qismlarda  uchta  jihatni  yuzaga 
keltiradi.  Ular:
a)  shug‘ullanuvchilam ing organizmini  va ruhiy  holatini  asosiy 
ishga tayyorlash;
b)  o ‘quv  faoliyati  davomidagi  asosiy  yuklamalarni  talab 
darajasida  o ‘zidan  o ‘tkazish  bilan  o'quv-tarbiya  vazifalarini  hal 
qilish;
d) 
organizmni m ashg‘u!ot boshlanishidan oldingi (fiziologik va 
ruhiy) holatiga qaytarish bilan darsga yakun yasash.
B u jihatlam i darsning qismlari deb  atash qabul qilingan, y a ’ni: 
darsning  tayyorlov,  asosiy  va  yakunlov  qismlari  deb  nomlash 
ho'zirgi kunj'ism oniy tarbiya am aliyotida q o ‘llanilmoqda.