G im n a st ik a d a r sl a r id a in no va tsio n t e X n o L o g iy a L a r

1.2.  G im nastikaning  asosiy vositalari
M axsus  ishlab  chiqilgan  harakat  shakllari  gim nastikaning 
tipik vositalari  (mashqlari)  hisoblanadi.  U lar yordam ida odamning 
havotiv  zaruriy  muhim  harakat  malakalari  va  k o ‘nikm alari  tako-
У 
J 
•/
millashtiriladi.  Qator  m ashqlar  odam larning  mehnat,  harbiy  va 
turm ush faoliyatidan (yurish,  yugurish, tirm ashib  chiqish,  sakrash, 
emaklash,  muvozanat  saqlash,  uloqtirish, to'siqlardan oshib o ‘tish, 
yuk  tashish  va  h.k.)dek  kundalik  turm ushda  uchraydigan  hayotiy 
muhim  harakatlardan olingan.
Jismoniy  tarbiya  amaliyoti  haqidagi  ilmiy  bilim lar  rivojlana 
borgan  savin  bir  butun  harakatlantiruvchi  faoliyatdan  ajratib  olin­
gan  clomcnlar harakatlardan iborat m ashqlar paydo  b o ‘la boshladi. 
Bu  mashqlar  asosan  harakat  asoslarini  o ‘rgatish  uchun,  jism oniy 
sifatlarni rivojlanlirish vaturlipedagogikvazifalarni hal etish uchun 
q o ilan ilad i.  Tananing  ayrim  a ’zolariga  m o'ljallangan  ham da turli 
gim nastika  asboblarida  ijro  etiladigan  m ashqlar  shular  qatoriga 
kiradi.
9

---

Gimnastika  mashqlari  pedagogik  vazifalariga  k o ‘ra  hamda 
harakatlantiruvchi  faoliyati  tuzilishiga  muvofiq  tarzda  quyidagi 
asosiy  guruhlarga bo'linadi:
1.  S af mashqlari -   safdagilarning  barchasi  bir  vaqtning  o'zida 
birgalikda  bajariladigan,  shug‘ullanuvchilarda  uyushqoqlik va  bar- 
chani  bir vaqtning o ‘zida bir xil  harakat qilish -  teng  harakatlanish 
intizomini,  jam oa  tarkibida  safdan  chiqmay  harakat  qilish 
malakalarini,  ayniqsa,  qomatni  safdagidek tutish,  shuningdek,  ritm 
va sur’at hissini his  qilishni tarbiyalashda qo'llaniladi3.
2.  U m umrivojlantiruvchi m a s h q la r - ко "proq ayrim  bo‘g ‘inlar, 
organizmning  alohida  bo‘laklarida  bajariladigan,  y a ’ni  har  to­
monlama  jism oniy  tayyorgarlik  uchun,  organizmning  funksional 
imkoniyatlarini  kengaytirish  va  adl  qomatni  tarbiyalash  uchun 
qoMlaniladigan mashqlardir4.
Ular  ayrim  muskul  guruhlariga.  tana  a ’zolariga  alohida, 
shuningdek,  harakat-tayanch  apparatiga  umumiy  ta ’sir  ko'rsatadi, 
xilma-xil  harakat  malakalari  va  ko'nikm alarini 
0 ‘zlashtirish  jara- 
yonini  yengillashtiradi.  Umumrivojlantiruvchi  mashqlar  kishiga 
shunday  dastlabki  oddiy  ko'nikm a  va  malakalarni  egallab  olish 
imkonini  bcradiki.  ulardan  inson  kcyinchalik  turm ush  tarzida 
o'zining  harakat  qobi 1 i\atlarini  takomillashtirish  maqsadida  har 
qanday  murakkablikka  cga  bo'lgan  yaxlit  harakatlantiruvchi  fao- 
liyatni  tuzadi  va  undan  maqsadli  ioydalanadi.
3.  Erkin  mashqlar  -   tananing  ayrim  a'zolari  bilan  qilinadigan 
turli harakatlarni,  shuningdek, akrobatik va xoreografik mashqlarni 
birga  qo'shib  bajarishdir.  U lar  kom binatsiya  tarkibidagi  harakat­
larni  birga  q o ‘shib  bajarilishini,  davomiyligi,  uni  sekin-asta 
murakkablashtira  borishdek  usul  bilan  belgilangan  talablarga 
binoan,  uzluksiz  kom pozitsiya  tarzida  tuziladi.  Erkin  mashqlarni 
bajarishdan  asosiy  maqsad  -   shaxsning  koordinatsion  qobiliyatini 
takomillashtirish,  ritm  va  harakat  go’zalligi  hissini  tarbiyalashdir. 
Ular 
harakat 
uslubini 
shakllantirishning 
samarali 
vositasi
3  «Гипастика»  Пол  общ ей  ред.  Ш лемина  A.M.,  Б ры кина  А.Т.  -Т.: 
“Ук,итувчи” ,  1982,  8-s.
4  Shuning  o 'zi,  9-s.
10

---

hisoblanadi.  Erkin  m ashqlar  buyum larsiz  (sport  gimnastikasida) 
va  q o ‘lga  turli  buyumlar  olib  (o !quv  tarbiya  jarayonida,  badiiy 
gim nastikada  va  gim nastikachilarning  ommaviy  chiqishlarida) 
к о ‘proq foydalaniladi.
4.  Am aliy  m ashqlar  -   yurish,  yugurish,  uloqtirish,  tirmashib 
chiqish,  oshib  o ‘tish,  emaklab  o'tish,  m uvozanat  saqlash,  to ‘siq- 
lardan oshish,  sirpanish va h.k.  Shug‘ullanuvchilar ular yordamida 
hayotiy  zarur  harakat  malakalari  va  k o ‘nikm alarini  egallaydilar, 
ulardan xilm a-xil  sharoitda foydalanishni o ‘rganadilar.
5.  Sakrash  (tayanmay  va  tayanib)  sakrovchanlikni  rivojlan­
tirish,  shuningdek,  oyoq  va  q o ‘llam ing  kuchini,  harakat  tezligi 
va  aniqligini,  chaqqonlik  va  dadillikni  rivojlantirish  uchun  q o ‘l- 
laniladi.  Sakrash  shug‘ullanuvchilar  organizmining  funksional 
holatini  yaxshilabgina  qolmay,  balki  organizm ga  um um iy  ta 'sir 
ham   k o ‘rsatadi.  Sakrash  ijro  etilayotganda  m uskullar  ishidagi 
«portlovchan»lik  tipik bir holdir.
6.  Snaryadlarda (“ot”,  halqalar,  bruslar,  tum ik,  yakkacho‘pda) 
bajariladigan  m ashqlar  —   sport  gim nastikasining  eng  xarakterli 
vositalaridir.  U lardan  k o 'z d a  tutilgan  asosiy  m aqsad  -   gavda  va 
harakatlam i  boshqarish  m alakasini  takomillashtirishdir.  Bundan 
tashqari,  bu  m ashqlar  shug‘ullanuvchilarni  jism oniy  tayyorlash 
uchun ham  qo ilanilad i.
7.  A krobatika  mashqlari  -   akrobatik  sakrashlar  va  statik 
holatlarni  ham  o ‘z  ichiga  olgan  m uvozanat  saqlash  mashqlarini 
birlashtiradi. U larturli guruhlar b ilan o ‘tkaziladiganm ashg‘ulotlarda 
kuch,  chaqqonlik, harakat reaksiyasi tezligi,  fazoda m o ‘ljal  olishni 
rivojlantirish  uchun,  shuningdek  vestibulyar  (muvozanat  saqlash) 
apparatni mashq  qildirish uchun keng q o ‘llaniladi.
8.  Badiiy  gim nastika  mashqlari  -   gim nastika  anjomlari  (ar- 
qon,  gardish,  sharf,  to ‘p,  ch o ‘qmorlar  va  h.k.)  bilan  va  gim ­
nastika  anjomlarisiz  ijro  etiladigan,  shakli  jihatidan  turlicha 
“raqs”  xarakteridagi  harakatlarning  uzviy  va  birikib  ketgan  kom- 
binatsiyalaridan  iborat  b o ‘ladi.  U lar  musiqa  j o ‘rligida  ijro  etilib, 
jism oniy  kam olot  ham da  nafislik,  erkinlik  va  jozibadorlikni
11

---

tarbiyalash  vositasi  bo'lib xizm at qiladi.  Bundav mashqlar guruhda 
xotin-qizlardan  iborat  b o ’lgan  guruhlardagi  m ashg’ulotlarda 
qo'llani ladi.
Gimnastika  inson  organizmini  har  tomonlama  jism onan 
shakllantirishini  e ’tiborga  olgan  holda,  uni  quyidagi  guruhlarga 
ajratish mumkin:
a)  jism oniy  sifatlar  va  harakatlantiruvchi  qobiliyatlarni  umu- 
miy  rivojlantirishga  qaratilgan  mashqlar  (saf mashqlari,  umumri­
vojlantiruvchi mashqlar,  o 'y in va estafetalar);
b)  hayotiy-zarur  harakat  malakalari  va  ko'nikm alarini 
shakllantirishga 
yo'naltirilgan 
mashqlar 
(amaliy 
mashqlar, 
tayanm ay sakrashlar);
d)  harakatlantiruvchi  qobiliyat  va  irodaviy  xislatlarni  jadal 
rivojlantirish  va  takom illashtirishga  qaratilgan  m ashqlar  (erkin 
mashqlar,  tayanib  sakrashlar,  snaryadlarda  bajariladigan  mashqlar, 
akrobatika  mashqlari  va badiiy  gimnastika  mashqlari).
Gimnastika asosiy  vositalarining  hammasini  mana shu taxlitda 
ajratish  lining  biron  turi  uchun,  turii  pedagogik  vazifalarni  hal 
qilishda  muayyan  mashqlar  tanlashni  osonlashtiradi.
K o‘pchilik  muhim  ko'nikm a  va  malakalarni  takom illashtirish 
hamda  mustahkamlash.  sluig'nllanuvchilarning  emotsional  kayfi- 
yatini  ko’tarish  va  m ashg’ulot  jarayoniga  ishtiyoqini  orttirish 
maqsadida  gim nastika  m ashg'ulotlarida  mashqlar  bilan  bir  qa- 
torda  xilma-xil  harakatli  o ‘yinlar  keng  qo'llaniladi.  Estafetalar 
o ’tkazganda  ham  o ’yinlardagi  m aqsad  k o ‘zda  tutiladi-yu,  ammo 
estafetalarda m usobaqalashuv elementi k o ’proq  ko'zga tashlanadi.