G im n a st ik a d a r sl a r id a in no va tsio n t e X n o L o g iy a L a r

1.5.  Jism oniy tarbiya jarayonida  gimnastika va  uning tarixi
( iimnastikadan  jism oniy  tarbiya  vositasi  sifatida  foydalanish 
qudim-qadimlarga  borib  taqaladi.  Inson  haqidagi  fanlarni  yuzaga 
kclishi.  rivojhmishi,  ijlimoiy  tuzumlarni,  urush qilish shakllarining 
(ulaiga  harbi\  ia>\orgarlik  berishni  maqsad  qilib)  o'zgarishi  va 
qaior  boshqa  omillar  giiniiastika  m a/im m ining  oV.garisliiga,  uning 
mashqlari  hamda  bajarisli  tcxnikasini  (urli-tumanlaslii.shiga  ham 
muhim   ta 'sir  k o ‘rsatganligi  haqida  adabiyot  manhalari  guvohlik 
beradi.
(iim nastikadan maqsadli foydalanish asosan uyg'onish davriga 
borib  taqaladi.  Bu  davr  insonparvar  yoshlarni  har  tomonlama, 
jum ladan,  jism oniy  jihatdan  ham  tarbiyalashga  katta  ahamiyat 
bergan  davr  hisoblanib,  gim nastika  m ashg’ulotlariga  inson  sog‘li- 
g 'in i  mustahkamlovclii  jismoniy  kuchini  tarbiyalashning  eng 
yaxshi  vositasi deb  qaray  boshladilar.
'  
15

---

Fransuz  gumanist  yozuvchisi  Fransua  Roblening  (1494-1553) 
“Gargantyua  va  P antagryuef'  asarida  tarbiyalanuvchilar  turli 
mashqlar  bilan,  shu  jum ladan  turnikda,  yog‘och  ‘‘o f ’da  mashq 
qilganliklari, arqongatirm ashib chi qqanlik I ari, akrobatik mashqlarni 
bajarganliklari  haqida  m a’lum otlar  berilgan.  Shunga  asoslanib 
XV  asrdayoq  zodagon  yoshlar  maktablarida  gim nastikaning 
ayrim  anjomlari  va  ularda  mashq  qilishdan  foydalanilgan  va  ular 
keyinchalik sport gim nastikasiga asos b o ‘lgan deb hisoblash o ’rinli 
ekanligi hozirgi kunga kelib isbotlangan5. XVI asrga kelib jism oniy 
tarbiyaga  oid  qator  asarlar  yozilgan.  Bularning  eng  mashhuri
I.M erkurialisning  gim nastika  san’ati  haqidagi  asari  edi.  M uallif 
gimnastikani:  harbiy  gimnastika,  davolash  gimnastikasi  va  atletik 
gim nastikadan iborat 3  turga ajratadi.
Sog‘lom lashtirish  gimnastikasini,  y a ’ni  raqibidan  ustun  chi- 
qish  hissi  bilan  bog‘liq  b o im ag an   gimnastikani,  boshqachasiga 
aytganda  harakat  sifatlarini  rivojlantirishni  maqsad  qilib  qo'yi- 
lmagan  gim nastikani  M erkurialis  jism oniy  tarbiyaning  asosiy 
sog‘lomlashtiruvchi vositasi  deb  hisoblagan.
Fanda  “yangi  davr  gim nastikasi”  deb  nom  olgan  ayrim 
mashqlar qadimgi Rim (XVIII-XIX asr) va qator bir qancha Evropa 
mamlakatlarida  o ‘rta  asrlardayoq  harbiy-jismoniy  tayyorgarlik 
k o ‘rish  uchun  q o ‘llanilgan.  Y og‘och  otda,  narvondagi  mashqlar 
(qal’alarni zabt etishuchun o'rnatish). to'siqlarga tirmashib chiqish 
va  boshqa  m ashqlar  harbiy-amaliy  harakat  malakalarini  egallash 
m aqsadida foydalanilgan.
Gimnastika  tarixiga  oid  qator  adabiyotlarda  (A.T.Brikin, 
A.M .Shlem in  (1979),  L.P.Orlov,  G.D.Harabuga  (1989)  va 
boshqalar)  ham da  bashariyat  ta ’limi  va  tarbiyasi  jarayonining 
rivojida  o ‘z  o ‘m iga  ega  bo‘lgan  Y a.A.Kom enskiyning  asarlari, 
uning  o ‘qitish  tamoyillari  tizimi  XVIII  asr  pedagogika  klassiklari 
Jan-Jak 
Russo 
(1712-1778-yillar) 
va 
ayniqsa 
Pestalotssi 
(1 7 4 6 -1 827-yillar)  dunyoqarashlarining  taraqqiyotiga  yordam
5  «Спортивная  гимнастика».  Под общ ей  ред.  М .Л.У крана  Изд.,  Фи С. 
М осква  1962,  22-23-s.
16

---

berdi.  Bulam ing  jism oniy  tarbiya  sohasidagi  xizmatlari  shundan 
iboratki,  ular gim nastikaning  chinakam tiklanishiga turtki  berdilar.
Russo  jism oniy  m ashqlar  inson  tanasini  m ustahkam laydi  va 
toblaydi.  kuch  va  harakat  im koniyatlarining  rivojlanishi  uchun 
kerakli  sharoit  yaratib  beradi.  yashash  uchun  tayyorlaydi.  aqliy 
kamol  topishga  hamda  salomatligini  m ustahkam lashga  yordam 
beradi  deb hisoblagan.
Pestalotssi  bolalarda  mavjud  bo’lgan  kuch  va  qobiliyatni 
mashq  orqali  rivojlantirishni  jism oniy  tarbiyaning  asosiy  maqsadi 
deb  bilgan.  I)  likrlash  va  harakat qilish  qobiliyatini  rivojlantirishni 
ham  keyingi  o ’ringa  qo'yish  muhim,  deb  hisoblagan.  Buning 
uchun  bo'g'inlardagi  eng  oddiy  harakatlar  eng  yaxshi  mashqlar 
boMadi.  chunki  har  qanday  murakkab  harakat  ana  shunday  oddiy 
harakatlardan  tarkib  topadi,  deb  aytadi.  B o’g'in  gimnastikasini 
esa  harakatli  o ’yinlar  va  qo'l  mehnati  bilan  to'ldirib  borish  kerak 
bo'ladi,  deb  ta'kidlaydi.  Albatta,  bu  bilan  u  b o 'g ’in mashqlarining 
aham iyatiga haddantashqari yuqori baho berib yuborganedi, shunga 
qaramay  u  ishlab  chiqqan  analitik  usul  o ‘sha  zamon  gimnastikasi 
uchun  muhim  aham iyat  kasb  etgan  va  omm aviy  ravishda  keng 
qoMlanilgan.  Pestalotssi  -  gim nastika nazariyasi  va  uslubiyotining 
asoschilaridan  biri,  « b o 'g ’in  harakatlari»  esa  hozirgi  zamon  erkin 
mashqlarining namunasidir.
Russo,  Pestalotssi  va  boshqa  o 'sh a  zamon  pedagogikasi  ar- 
boblarinnng  pedagogik  g ’oyalari  G ’arbiv  Yevropa  mamlakatlari- 
ning  intelligensiyasi  tomonidan  qo'llab-quvvatlangan.  Bu  sohada 
amaliy  ishlar  ilk  bor  (ierm aniyada  boshlandi.  XVIII  asrning  70- 
yillarida ayrim  shaliarlarda  vanyi  tipdagi  maklablar -  filantropinlar 
tuzila  boshlandi,  bu  maktablarda  nemis  milliy  gim nastikasi yuzaga 
kola  Iwshladi.
V.  I  il  ( I 70 i  IS Я(>-\ iliar)  va  (iuts-M utslar  (1759-1839-yillar) 
lilanlropinlardagi  gimnasiikaning eng mashhur rahbarlari edilar. Ular 
ma'lum  bo'lgan jismonis  mashqlarning hainmasidan foydalanadilar. 
Fit  uch  tomlik  asarida  gimnastika  haqidagi  nazariy  va  amaliy 
m a’lumotlami  bayon  qilib  bcrgan.  I '  mashg'ulotlardan  maqsad -  sa-
17

---

lomatlikni  mustahkamlash,  kuch  va  harakat  tezligini  rivojlantirish, 
qomatning  chiroyli  bo'lishiga  erishish,  aqliy  rivojlanish  va  ruhiy 
faoliyatgako‘mak berishdir, deb hisoblardi. Fit o 'z asarida bir qancha 
qimmatli uslubiy k o ‘rsatmalar beradiki, ular hanuzgacha ahamiyatini 
yo'qotm agan (bular mashqlaming ketma-ketligi. yengil mashqlardan 
asta-sekin  qiyinlariga  o 'ta  borish,  o ‘quvchilaming  faolligi.  ularning 
m ashg'ulotga  qiziqishi,  alohida  xususiyatlarini  hisobga  olish  va 
boshqalar to ‘g ‘risidagi ko'rsatmalardir).
Guts-M uts  ko'pgina  gim nastika  m ashqlarining,  jum ladan 
gim nastika  snaryadlarida  bajariladigan  m ashqlam ing  texnikasini 
ishlab  chiqdi.  Bu  m ashqlarda  harakat  shakliga  katta  ahamiyat 
beriladi.  Uning  « 0 ‘smirlar  uchun  gimnastika»  kitobi  bir  qancha 
m am lakatlarda  tarqalib,  gim nastika  taraqqiyotiga  yordam  berdi. 
U nda tum ik, bruslar, yakkacho‘pda bajariladigan j o ‘ngina m ashqlar 
tasvirlangan  edi.  K itobda  m ashg‘ulotlar  vaqtida  o'quvchilarning 
o ’zaro  m usobaqalashuvi  rag ‘batlantirilgan,  harakatlar  ijrosi  aniq 
b o ‘lishiga qo ‘yiladigan talablar ishlab  chiqilgan edi.
Binobarin,  XVIII  asr  oxirlariga  kelib  yangi  zam on  gimnas- 
tikasining nazariy  asoslari k o'zg a tashlana  boshlaydi.