G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

Nafas olishning boshqarilishi
Nafas olish markaziy nerv sistemasi orqali boshqariladi. Nafas olish 
markazi uzunchoq miyada joylashgan bo'lib, shular shikastlanganda nafas 
olish to ‘xtaydi. Nafas markazi doimo faol ishlab, o ‘z-o‘zidan qo‘zg‘alish 
sodir bo‘lib turadi. Qo‘zg‘alishni vujudga keltiruvchi retseptorlarga: yirik 
qon tomirlar devorida joylashgan retseptorlar, qonda kislorod kamayishi 
yoki k o ‘payishi, karbonat angidrid gazi ortib ketishi, o ‘pka va nafas 
olish m uskullaridagi m exanoretseptorlar kiradi. Shuningdek, nafas 
yo'llaridagi retseptorlar ham ta ’sir qiladi.
Odam nafas olganda o ‘pka hujayralaridagi retseptorlar ta ’sirlanadi. 
Impuls nafas olish markaziga adashgan nervlar orqali tushadi. Natijada 
nafas olish markazi tormozlanib, nafas chiqarish markazi qo‘zg‘aladi,
243
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

nafas muskullari bo'shashadi, k o 'k ra k qafasi kichrayadi, diafragma 
muskuli bo'shashadi va nafas chiqariladi.
Nafas olishning boshqarilishida bosh miya katta yarimsharlari ham 
ishtirok etadi.
Nafas olish markaziga qon kimyoviy tarkibining o ‘zgarishi kuchli ta ’sir 
qiladi. Qonda karbonat angidrid gazi to'planib qolishi natijasida qon 
tomirlar devoridagi retseptorlar ta ’sirlanadi va q o ‘zg4alish qon tomirlar 
orqali nafas markazini reflektor ravishda qo'zg'atadi.
Nafas olish gigiyenasi
T V g 'ri nafas olishni t a ’m inlash nafas olish gigiyenasida m uhim 
ahamiyatga ega. Jismoniy tarbiya darslarida bolalarni to4g‘ri nafas olishga 
o'rgatiladi. Nafas olish organlarini rivojlantirish uchun bolalarga o'tirish, 
yugurishda, suzishda, velosiped uchish va gimnastika bilan shug4ullanganda 
nafas olish qoidalarini o'rgatish, ya ’ni ularni burundan nafas olishga о ‘rgatish 
kerak, chunki burundan nafas olganda shamollash kasalliklariga va 
infeksiyalarga chidamlilik ortadi. Og‘iz bilan nafas olganda kalla suyagining 
yuz qismida ko'krak qafasining rivojlanishida kamchiliklar yuz beradi.
Jismonan chiniqqan bolalarda o'pka ventilyatsiyasi yaxshi va nafas 
olish chuqur bo4ladi, bu yurak-tomir va nerv sistemasiga, hamda boshqa 
organlarga ijobiy ta ’sir ko'rsatadi.
Bolalar yilning barcha fasllarida imkoni boricha sof havoda ko'proq 
bo‘lishi, kerak. Bog'cha yoshidagi bolalar har kuni ochiq havoda kamida 
5 soat, kichik maktab yoshidagi bolalar 3 soat bo'lishi shart.
Maktab, litsey va kollejlarda sinf xonalari, laboratoriya, ustaxonani 
tez-tsz shamollatib turish kerak. Bolalar yozda hovli yoki uyda derazani 
ochib qo'yib, qishda esa fortochkalarni ochib qo'yib uxlashi lozim. Ana 
shunda ular toza havodan yaxshi nafas oladilar.