G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

0 6pkaning tiriklik sig6imi. 
Nafas olish va nafas chiqarish harakatlari 
natijasida o'pkalarga, ya’ni ularning alveolalariga uzluksiz ravishda tashqi 
muhitdan havo kirib va chiqib turadi. Odam tinch holda nafas olganda, 
uning o'pkalariga o ‘rtacha 500 ml havo kiradi va nafas chiqarganida 
500 ml havo chiqariladi. Bu nafas havosi deb ataladi. Odam chuqur nafas 
olganida yuqoridagi 500 ml havodan tashqari, o ‘pkalarga yana 1500 ml 
havo kiradi. Chuqur nafas chiqarganda, xuddi shuncha (1500 ml) havo 
chiqariladi. Bu qo'shimcha havo deb ataladi. Agar odam chuqur nafas 
chiqarib, so'ngra chuqur nafas olsa, nafas havosi va qo‘shimcha havodan 
tashqari o'pkaga yana 1500 ml havo kiradi. Bu rezerv havo deb ataladi. 
Shunday qilib, nafas havosi (500 ml), qo'shimcha havo (1500 ml) va rezerv 
havo (1500 ml)lar yigindisi o'pkaning tiriklik sigim i deb ataladi. Bu 
erkaklarda o'rtacha 3500 ml, ayollarda 3000 ml boiadL
Jism oniy m eh n at, jism o n iy ta rb iy a va sp o rt b ilan m u n tazam
shug‘ullanuvchi, chiniqqan odamlarda o ‘pkaning tiriklik sigim i ortib, 
4500 ml ga yetadi. Aksincha, jism onan ojiz, jismoniy mashqlar bilan 
shug‘ullanm aydigan odam larda o ‘pkaning tiriklik sig im i yuqorida
240
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

k o ‘rsatilgan normadan (3500 mm dan) kam bo4lishi mumkin. 0 4pkalar 
tiriklik sig4imini kam yoki ko4p bo4lishiga qarab, odamning jismonan 
chiniqqanligi yoki chiniqmaganligiga baho berish mumkin.
Nafasning yoshga oid xususiyatlari
Nafasning yoshga oid xususiyatlari kattalarnikidan farq qiladi. Yangi 
tug'ilgan bolalarda tomoq halqumi tor va burun teshigi ingichka, kichik 
bo4lib, shilliq qavati qon va limfa tomirlari bilan k o 4p ta ’minlangan. 
Ba’zida bu qismlar biroz shishib bolaning nafas olishini qiyinlashtiradi.
Yangi tug‘ilgan bolalarda gaymarov bo4shlig4i g‘alvirsimon suyakdagi 
qo 4shimcha y o ilar yaxshi rivojlangan bo4ladi. Gaymarov bo4shlig4i yangi 
tug4ilgan bolalarda ikki yoshdan kattalasha boradi. Pastki burun yo4li 
bolaning 4 yoshida vujudga keladi, gaymarov b o 4shlig4i 5-6 yoshda 
rivojlanib tugaydi. Burun bo4shlig4i bolaning yoshi ortishi bilan 2,5 marta 
ortadi.
Yangi tug4ilgan bolalarda og4iz b o 4shlig4ida va yutqichidagi bezlar 
nisbatan kattaroq bo4ladi.
Yosh bolalarda hiqildoq qisqa, tor, voronkasimon shaklda bo4lib, 
tog4aylar yumshoq k o 4rinishdadir. Hiqildoq bolaning 5 yoshida jinsiy 
balog4at yoshida intensiv rivojlanadi. 3 yoshidan qizlarning hiqildog4i 
shu yoshdagi o 4g4il bolalarga nisbatan kichikroq va torroq bo4la boshlaydi. 
H iq ild o q n in g jinsiy farq i bo lan in g 10 yo shidan vu judga keladi. 
Hiqildoqning o 4sishi odamning 20-30 yoshigacha davom etadi. Yosh 
bolalarda ovoz yorig4i tor, hiqildoq va ovoz boylamlari qisqa bo4ladi. 
Bolalarda 5 yoshgacha ovoz apparati rivojlanib borib 5 yoshdan esa ovoz 
boylam lari m uskullari intensiv ravishda rivojlana boshlaydi. 0 4g 4il 
bolalarning 12 yoshdan boshlab qizlarga nisbatan ovoz boylami torroq, 
uzunroq bo4la boshlaydi. Shuning uchun o4g4il bolalarning ovozi pastroq 
bo4ladi. Bolalarni traxeyasi kattalarnikiga nisbatan kaltaroq va torroq 
b o 4lib, biroz yuqoriroqda joylashgan b o 4ladi. Traxeyaning uzunligi, 
tog'aylari kattaligi bolaning yoshi ortishi bilan ortib boradi.
Bronxlar ikkiga shoxlanganga qadlar traxeyaning uzunligi yangi 
tug4ilgan bolalarda 3-4 sm, 5 yoshda 5-6 sm, 10 yoshda 6,3 sm, 15 yoshda 
7,5 sm, kattalarda esa 9-12 smga to 4g4ri keladi.
Bolalarda traxeyaning shilliq qavati nozik, qon va limfa tomirlar bilan 
juda yaxshi ta ’minlangan b o ia d i. Shuning uchun, b a ’zida kattalarga
241
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

nisbatan chang zarralari va mikroblar bola traxeyasining shilliq qavatiga 
tez o ‘rnashib qoladi. Bir yoshgacha bronxlar juda tez o ‘sa boshlaydi.
Kichik yoshdagi o'quvchilarning bronxlari tor, tog'aylari yumshoq, 
muskul va elastik tolalari ancha sust rivojlangan bo'ladi. Bronxlarni 
qoplab turgan shilliq parda, qon bilan m o‘l-ko‘l ta ’minlanadi-yu, lekin 
bir muncha quruq turadi. Bronxlarning o'sishi kichik m aktab davrida 
sekin boradi va 13 yoshidan keyin ancha tezlashadi.
Bolaning yoshi ortishi bilan o'pkasining og'irligi, o'lchamlari va hajmi 
ortib boradi, yangi tug'ilgan bolalarda ikkita o'pkaning og'irli 50-57 g, 
1-2 yoshda 350 g, 9-10 yoshda 395 g, 15-16 yoshda 690 g, kattalarda esa 
1000 g bo'ladi. O 'pkaning hajmi yangi tug'ilgan bolalarda 70 sm3, 1 
yoshda 270 sm3, 8 yoshda 640 sm3, 12 yoshda 680 sm3, katta odamda esa 
1400 sm 3 bo'ladi.
O 'pkaning o'sishi, asosan, alveola hujayralarining ortib borishi 
hisobiga bo'ladi. Yangi tug'ilgan bolalarda alveolalarning soni katta 
odamnikiga nisbatan 3 marta kam bo'ladi. Alveolalarning intensiv o'sishi 
ayniqsa bolaning 12 yoshida boshlanadi. Yangi tug'ilgan bolalar qorin 
tipida ya’ni, asosan diafragma muskuli qisqarishi hisobiga nafas oladi.
Bolaning 3-7 yoshdan boshlab ko'krak tipidagi nafas olishi vujudga 
kela boshlaydi. Bolalarning nafas olishi kattalarnikiga qaraganda tez va 
yuzakidir. Yangi tug'ilgan bolaning nafas olishi bir m e’yorda emas, 
chuqur nafas olish yuzaki nafas olish bilan almashinib qoladi. Bolaning 
ilk yoshida bog'cha va maktab yoshidan boshlab asta-sekin nafas olish 
bir me’yorda bo'la boshlaydi.
Bolaning yoshi ortishi bilan o'pkaning havo sig'imi ortib boradi. Yangi 
tug'ilgan bolalar o'pkasining havo sig'imi 20 sm3, 1 yoshda 80 sm3, 5 
yoshda 215 sm3, 12 yoshda 375 sm3 katta odamlarda 300-460 sm3 ni tashkil 
etadi.
Bolalarda nafas olish tez b o ‘lgani uchun o'pkaning ventilyatsiyasi 
yuqori bo‘ladi. O 'pkaning ventilyatsiyasi yangi tug'ilgan bolaning har 
kg og'irligiga nisbatan hisoblansa, bu o'smirlarning har kg og'irligiga 
nisbatan 4 m arta ortiq bo'ladi. Yosh bolalar organizmini kislorodga 
bo'lgan talabi juda yuqoridir, chunki bularda energiya va m oddalar 
almashinuvi intensiv ravishda kechadi. M asalan, bola organini 1 kg 
kislorod bilan normal ta ’minlab turish uchun o'pkasidan bir daqiqada 
1400-150 sm3 havo o'tishi kerak. K atta odamning har 1 kg. ga esa shu 
maqsad uchun 300-400 sm3, 5-6 yoshda 200-210 sm3, 7 yoshda 170-sm3,
242
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

8-10 yoshda 160 sm3, 11-13 yoshda 130-145 sm3, 14 yoshda 125 sm3 
kislorod to ‘g‘ri keladi.
Bolalar kattalarga nisbatan tinch holatda ayniqsa maktab yoshida 
kattalarga nisbatan tez-tez nafas oladi 6-7 yashar bolalarda nafas tezligi 
daqiqasiga o ‘rta hisobda 23, 8-10 yoshda 22, 12 yoshda 21, ayollarda 18, 
erkaklarda 16 taga yetadi. Agarda bolalar muntazam ravishda jismoniy 
mashq bilan ayniqsa, qayiqda suzish, voleybol, yengil atletika, bilan 
shug‘ullansa, o ‘pkaning tiriklik sig‘imi ortadi. 0 ‘pkaning tiriklik sig‘imi 
turli yosh va turli jinsda har xil bo‘ladi.
Masalar, 7 yoshda o ‘g‘il bolalarda o'pkaning tiriklik (hayotiy) sig‘imi 
1400 ml, qizlarda 1200 ml 9 yoshda o‘g‘il bolalrda 1700 ml, qizlarda 1450 
ml, 11 yoshda o ‘g‘il bolalarda 2100, qizlarda 1800 ml, 15-16 yoshda o ‘g‘il 
bolalarda 2500 ml, qizlarda 2100 ml kattalarda 3500 mlga teng. Bolalarda 
gazlar almashinuvi ishqor-kislota muvozanatining boshqarilishi bilan 
bog'liq. Masalan, 5 yoshli bolaning chiqaradigan havo tarkibida CO, 
gazining miqdori katta odamning chiqargan nafas havosiga nisbatan 3 
marta kamdir. Bolaning yoshi ortishi bilan chiqargan havoda C 0 2 gazi 
miqdori ortib, kislorod miqdori kamayib boradi. Bolalarda chiqariladigan 
nafas havosidagi kislorod miqdori kamayib boradi. Bolalarda o ‘pkada 
chiqarilgan nafas havosidagi kislorodning kam b o ‘lishi alveolalarga 
kislorod o ‘tishi kattalarnikiga nisbatan kam b o ‘lishi bilan bog‘liq, 
masalan 6 yoshli bolalarda kislorodni o ‘pkalarda foydalanish foizi katta 
odamnikiga nisbatan 2 marta kam.