G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I


bet10/202
Sana16.06.2022
Hajmi
#676128
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   202
I BOB. ORGANIZM VA MUHIT
H U JAYRA HAQIDA TUSHUNCHA
Organizm o ‘z-o'zini idora etib boradigan, atrof-m uhit bilan doimo 
o 'zaro t a ’sirda b o ia d ig a n va o 'z hayotini quvvatlab bora oladigan yaxlit 
sistemadir.
Organizm struktura va funksional birligi hujayradir.
1665-yilda fizik olim R .G u k (1635-1703-y.) to m o n id a n so d d a
m ikroskop ixtiro qilinishi hujayra ta iim o tin in g tu g ilish ig a sababchi 
b o i d i . U p o 'k a k d a n y u p q a k esm a ta y y o rla b m ik ro s k o p o s tid a
kuzatganda m ayda katakchalarni k o i d i va ularga hujayralar deb nom
berdi. H ujayra organizm tuzilishi va hayot faoliyatining asosini tashkil 
qiladi. Tirik m avjudotlar evolyutsiyasi organizm hujayralarining struktura 
ham da funksiyalariga qarab tabaqalanishi, y a’ni turli shakl-shamoyilga 
kirib, har xil toifalarga b oiinish i bilan xarakterlanadi. Buning natijasida 
h u ja y r a la r m u a y y a n fu n k siy a la rn i ( h a r a k a t, se k re to r, h im o y a va 
boshqalarni) bajarishga moslashadi.
Elektron m ikroskop kashf etilishi bilan hujayraning tarkibi va undagi 
m oddalar almashuvi o'rganila boshlandi. H ujayralar sharsimon, duksimon, 
prizmasimon, kubsim on shaklda b o iib , ularning hajmi ham har xil. U lar 
m ikrom etr bilan o ich an ib , 5-10 m ikrondan bir necha yuz m ikrometrgacha 
b o iish i mumkin. H ujayralarning shakli va hajmi har xil b o iish id an q a t’iy 
nazar ular um umiy tuzilishi bilan bir biriga o'xshashdir. H ujayra uch 
qism dan, m em brana, sitoplazm a va y adrodan tashkil topadi. H ujayra 
m em branasi uch qavat tuzilishga ega b o iib , har biri 25 A qalinlikda 
b o ia d i. H ujayra m em branasi tashqi va ichki m uhit orasidagi m oddalar 
almashuvini boshqaradi, ham da turli ionlarni tanlab o'tkazish xususiyatiga 
ega.
H ujayra sitoplazmasi m em brananing ichida joylashgan b o iib , tarkibi 
organik va anorganik m oddalardan iborat. Sitoplazm a organoidlariga: 
m itoxondriya, ichki m em brana, lizosom a, G olji ap p a ra ti, ribosom a, 
sentrosom alar kiradi. U larning har biri m a ’lum vazifalarni bajaradi.
G o lji a p p a r a ti q o 's h q a v a t m e m b ra n a b ila n q o p la n g a n y irik
v a k u o la la r d a n va m a y d a p u fa k c h a la r d a n ib o ra t. U h u ja y ra n in g
b o iin is h id a ish tiro k etadi. R ib o so m alar h u jay ralar tarkibida b o iib , 
oqsillar sintezida qatnashadi. L izosom alar ferm entlardan iborat, ular
15
www.ziyouz.com kutubxonasi


hujay rad agi oziq m o d d alarn i m ay da zarra ch a larg a parchalaydi. Shu 
tufayli shartli ravishda hujayraning ovqat hazm qilish organi deb ataladi.
M itoxondriyalar tayoqchasim on, donador, ipsimon shakllarda b o 4lib, 
d ia m e tri 0,5 m km , u zu n lig i 7 m km ga y e ta d i. U la r fe rm e n tla r va 
vitam inlarga boy, ikki qavat m em brana bilan qoplangan. M itoxondriya 
hujayrani energiya bilan ta ’minlovchi k o 'p g in a kimyoviy reaksiyalarda 
ish tiro k etad i. Ju m la d a n , u n d a a d e n o z in trifo sfa t k islo ta (A T F ) va 
k re o tin fo s fa t k islo ta (K F ) sintez q ilin a d i. H u ja y ra q o 'z g 'a lib ish 
bajarganda, bu kislotalar parchalanib, energiya hosil qiladi. Sentrosom a- 
lar, y a ’ni h ujayra m arkazi yadro atro fida joylash gan b o 'lib , hu jay ra 
bo'linishida m uhim rol o'ynaydi.
H ujayra yadrosi sitoplazm aning m arkazida joylashgan. H ujayraning 
b a rc h a h a y o tiy ja r a y o n la r in i b o s h q a ra d i va u n in g k o 'p a y is h in i 
t a ’m inlaydi. U n in g shakli, o 'lc h a m i k o 'p r o q h u jay ra n in g shakli va 
o'lcham iga bog'liq. Y adro sitoplazm adan m em brana orqali ajralib turadi. 
Y ad ro m em branasining teshiklari b o 'lib , sitoplazm adagi oqsillar shu 
teshiklar orqali yadroga, yadroning m oddasi esa sitoplazm aga o 'ta d i. 
M em brananing ostida yadroning yarim suyuq m oddasi - yadro shirasi 
bor. Y adro ichida m ayda donacha shaklidagi m oddalar bo'lib, ularning 
ayrim lari maxsus bo'y o qlarda bo'yaladi.
H u ja y ra y a d ro s in in g b o 'lin is h id a is h tiro k e ta d ig a n va y axshi 
b o'yaladigan tanachalarni 1888-yilda nemis olimi V.Valdeyer aniqlab, 
u larn i x ro m o so m ala r deb a ta g a n . X ro m o so m a g rekcha s o 'z b o 'lib , 
«xrom os» b o 'y o q , ran g , «som a» ta n a c h a degan m a ’noni b ild irad i. 
X rom osom alar organizm ning o'ziga xos barcha belgilarini irsiy y o 'l bilan 
n asld an naslga o 'tk a z a d i. U oqsillar va nuklein k islo tala rn in g yirik 
m o le k u la la rid a n ta s h k il to p g a n . X ro m o s o m a la r ip sim o n y o k i 
ta y o q c h a s im o n s h a k ld a b o 'lib , u n in g son i tu rli o 's im lik , h a y v o n
h u ja y ra la rid a tu rlic h a d ir. 1956-yilda k o 'r s a tib b e rilg a n d e k o d a m
h u ja y ra la ri 46 ta x ro m o so m ad a n ib o ra t. H u ja y ra la rn in g b o 'lin is h i 
xrom osom alarning ipsim on ikkita tizilm aga ajratilishidan boshlanadi. 
X rom osom alar kimyoviy tabiatining aniqlanishi biokim yoning so'nggi- 
y illard a q o 'lg a k iritg a n eng k a tta y u tu g 'i b o 'ld i. X ro m o so m a n in g
dezoksiribonuklein (D N K ) va ribonuklein (R N K ) kislotalardan tashkil 
to p g a n lig i 
a n iq la n d i. 
H o z irg i 
v a q td a
D N K d a
b e lg ila r 
inform atsiyalarining kodlari saqlanishi, y a ’ni D N K orqali hujayradan- 
hujayraga, organizmdan-organizmga irsiy axborot o'tkazilishi isbotlangan.
16
www.ziyouz.com kutubxonasi


D N K m olekulasi qo'shaloq spiral strukturasiga ega. Buni 1953-yilda ingliz 
olimlari U otson va K riklar ko'rsatib berishdi. U lar shu kashflyotlari uchun 
Nobel m ukofotiga sazovor bo'ldilar. R N K oqsil sintezda ishtirok etadi. 
Oqsil sintezida 20 ta am inokislota ishtirok etib, ularning sintezlanishi 
1,5 daqiqa davom etadi.
H ujayraning tarkibiy qismini anorganik, organik, m oddalar va 70% 
dan k o 'p ro g 'in i suv tashkil etadi. Suv erituvchi xususiyatga ega bo'lib, 
hujayradagi barcha hayotiy jarayonlarda m uhim rol o'ynaydi. H ujayra 
tarkibida fosfor, oltingugurt, kalsiy, kaliy, natriy, xlor, temir, magniy, 
kremniy kabi m akroelem entlar va yod, mis, kobalt, rux, nikel, oltin kabi 
m ikroelementlar bo'ladi. Bular hujayraning anorganik m oddalaridir.
H ujayra tarkibidagi organik m oddalarga oqsillar, yog'lar, uglevodlar, 
nuklein k islo talar kiradi. O qsillar hujay ran in g asosiy tark ibiy qism i 
hisoblanadi. Oqsil m uhim plastik aham iyatga ega bo'lib, u hujayraning 
b a rc h a h a y o tiy ja r a y o n la r id a , k o 'p a y is h id a va e sk irg a n ta rk ib iy
qismlarning yangilanib turishida asosiy vazifani bajaradi.
Y og'lar ham hujayraning tarkibiy qismiga kirib, plastik va energetik 
vazifani bajaradi. Uglevodlar ham asosan energetik aham iyatga egadir.
H u ja y ra n in g asosiy h ayo tiy fu n k siy a la ri-m o d d a la r alm ashinuvi, 
harakat, t a ’sirlanish, ko'payishdan iborat.
H ar bir hujayrada norm al yashashi, o 'z vazifasini bajarishi, ko'payishi 
uchun ularda uzluksiz ravishda m oddalar almashinuvi jarayoni davom
etib turadi. Ovqat hazm qilish organlarida parchalanib, qonga so'rilgan 
oziq m oddalar qon orqali hujayralarga o'tadi. Bu m oddalarning bir qismi 
hujayraning tarkibiy elementlari m untazam ravishda yangilanib turishi 
va ularning ko'payishi uchun plastik m aterial sifatida o'zlashtiriladi. Oziq 
m oddalarning qolgan qismi esa nafas olish organlaridan qon orqali kelgan 
kislorod bilan oksidlanib, energiya hosil qiladi va bu energiya hisobiga 
h u ja y ra q o 'z g 'a la d i, h a ra k a tla n a d i, ish b a ja ra d i. B u nd an ta sh q a ri 
energiya tinm ay yangilanib boradigan protoplazm a tarkibiy qismlarining 
sintezi uchun h aro ratn i m a ’lum d arajada saqlab turish, organizm ning

Download

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   202




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish