G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

Jism oniy rivojlanishning k o 4rsatkichlari
Y an g i tu g 'ilg a n g o 'd a k n isb a ta n k a lta q o 'l-o y o q la ri, ta n a si va 
boshining kattaligi bilan farqlanadi. U ning kallasining uzunligi tanasi 
uzunligining 1/4 qismini, ikki yashar bolada esa - 1/5, olti yasharda - 1/6, 
o 'n ikki yasharda - 1/7 va voyaga yetgan odam da - 1/8 qismni tashkil 
etadi. Y osh k a tta la sh g a n sari k allan in g o 'sish i sekin lashad i, oyoq-
36
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

q o ila rn in g o'sishi esa kuchayadi. Jinsiy yetilish davrining boshlanishiga 
q ad ar tan a proporsiyalarida farq b o im a y d i va ular p u b e rta t davrida 
yuzaga chiqadi.
Tananing bo'yi va eni o'rtasidagi proporsiyalarni turlicha boiishining 
uchta bosqichini ajratish m um kin: 4 yoshdan 6 yoshgacha, 6 dan 15 
yoshgacha va 15 d an to voj^aga yetgunga q ad ar. A gar, pu b ertato ld i 
d a v rid a um um iy b o 'y oy o q larin in g o 'sish i hisobiga ortsa, p u b e rta t 
d av rid a esa-tan anin g o 'sish i hisobiga (suyaklarning qalinlashishi va 
m ushak to'qim alarining o'sishi) ortadi.
Tananing bo'yiga o'sishining notekisligi quyidagicha namoyon bo'ladi. 
Yangi tug'ilgan bolaning bo'yi 48-52 sm bo'ladi. Bola hayotining birinchi 
yilida uning bo'yi 25 sm o'sadi va 75 smni tashkil qiladi. Ikkinchi yili tananing 
o'sishi sekinlashadi va u faqat 10 sm ga o'sad i. Keyingi yillarda (6-7 
yoshgacha) o'sish tezligi yanada sekinlashadi. Kichik m aktab yoshining 
boshlanishida bo'y 6-10 sm, 8-10 yoshga kelib esa - 3-5 sm ga o'sadi. Jinsiy 
balog'atga yetish davrida o'sish tezligi yana ortadi, har yili o'sish 5-10 sm 
tashkil etadi. Tana o'sishining eng k o 'p ortishi qiz bolalarda 12 yoshga kelib, 
o 'g 'il bolalarda esa 15 yoshda kuzatiladi. B o'yning o'sishi asosan qiz 
bolalarda 19 yoshga kelib, o'g'il bolalarda esa 20 yoshga kelib tugallanadi. 
Yangi tug4ilgan davrdan to voyaga yetgunga qadar insonning bo'yi 3, tanasi
- 3,5, qo'llari - 4, oyoqlari - 5 m arotaba uzunlashadi. Tananing bo'yiga 
o'sishi hayotning birinchi yilida uning massasini ortishi bilan, keyingi davrda 
sekinlashishi esa - funksional tizimlaming hujayralari, to'qimalari, azolari 
differensiyalashuvi jarayonlarini faollashuvi bilan bog'liq bo'ladi.
T ana vazni yoshga qarab quyidagicha o'zgaradi. Yangi tug'ilgan qiz 
bolalarning o 'rtach a vazni 3,5 kg, o 'g 'il bolalarniki esa 3,4 kg bo'ladi. 
Bolaning vazni tug'ilganidan keyin birinchi oyda 600 g, ikkinchi oyda 
800 g ortadi. Bir yashar bolaning vazni tug'ilganidagi vaznidan uch m arta 
ortib 9-10 kg ga yetadi. 2 yoshda bolaning vazniga 2,5-3,5 qo'shiladi. 4,
5, 6 yoshlarda bola vazniga har yili 1,5-2 kg qo'shilib boradi. 7 yoshdan 
boshlab uning vazni tez ortib boradi. 10 yoshgacha o 'g 'il bolalar bilan 
qiz b o lala r vazni b ir xil o 'z g a ra d i. Jinsiy yetilish boshlanish i bilan 
qizlarning vazni 4,5-5 kg dan 14-15 yoshda har yili 5-8 kg ortadi. O 'g 'il 
bolalarda esa 13-14 yoshdan vazni 7-8 kg ortadi, 15 yoshdan boshlab esa 
ularning vazni qizlarning vaznidan ortib ketadi.
Lekin, faol o'sish davrlari jadal differensiyalashuv davrlari bilan mos 
kelmasligi mumkin. M asalan, bosh miya va orqa miya massasining o'sishi
37
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

18 yoshga kelib voyaga yetgan inson miyasi og'irligiga tenglashgan holda, 
d e y a rli y a k u n la n is h i m u m k in , u n in g a sa b tiz im in in g fu n k s io n a l 
takom illashuvi esa yana uzoq m uddat sodir bo'ladi.