G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

Tashqi muhitning organizmga ta ’siri
B archa o rg an izm lar tashqi m u hit sh aro itig a m oslashadi. H a r xil 
organizm lar m a ’lum tashqi m uhit sh aroitig a k o 'n ik m a hosil qilgan, 
shuning uchun faqat m a ’lum sharoitda yashashi va rivojlanishi mumkin.
O rg a n iz m b u tu n riv o jla n ish p ro ts e s sid a - u r u g ia n g a n tu x u m
h u ja y r a d a n to v o y a g a y e tg u n g a q a d a r to 'x to v s iz g e n o tip n in g
(organizmning o'ziga xos meros qilib olgan belgilari) nazorati ostida va 
tashqi sharoit t a ’sirida b o ia d i.
X o'sh, odam o'ziga nimani meros qilib oladi? Odam o'zining butun 
«biofondini» meros qilib oladi, y a ’ni butun organizmini ko'z, sochining 
rangini, organlar shaklini, nerv sistemasini, sezgi organlarni va boshqalarni 
m eros qilib oladi, biroq, bola tu g ilg a n id a n b oshlab ijtim oiy m u h it 
sharoitlarida o'sib, rivojlanib boradi, biologik va ijtimoiy omillarning o'zaro 
ta ’siri natijasida o'ziga xos shaxsiy xususiyatlarga ega b o ig a n organizm 
sh ak llan ad i, u lar fen o tip n i belgilab beradi. H a y o t ja ra y o n id a bola 
organizmi tashqi m uhitning beto'xtov alm ashinib turadigan jud a k o 'p
omillari ta ’siriga duch keladi, bu omillar kasallik paydo qilmaydi, chunki 
organizm asab va gumoral boshqarish vositasida tashqi m uhitga doimo 
moslashib boradi, organizm bilan tashqi muhit o'rtasida doimiy m uvozanat 
saqlanib, bu holat yashash va sog'liqning zarur sharti hisoblanadi.
Tirik organizm m a ’lum bir jo yd a yashar ekan, unga o 'sh a joyning 
harorati, namligi, havo bosimi, yorug'ligi, radiatsiyasi, havosi va boshqa 
omillar ta ’sir qilib turadi; har bir organizm uzoq yillardan beri m a ’lum 
bir joyda yashab kelganligi tufayli u o 'sha joyga moslashadi. M ashhur 
fiziolog olim I.M . Sechenev bu borada shunday degan edi: «Biron tirik 
organizm tashqi muhitsiz yashay olmaydi».
Tashqi m uhit omillari organizmga sezgi organlar (teri, eshitish, ko'rish, 
hid bilish, t a ’m bilish) orqali ta ’sir etib, m arkaziy nerv sistemasida bu
31
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

t a ’sirlar analiz va sintez qilinadi. U ndan keyin t a ’sir barcha to 4qima va 
organlarga berilib, ulardag i fiziologik ja ra y o n la r m uayyan sharoitga 
moslashadi.
Y uksak darajada rivojlangan organizm da tashqi m uhitning noqulay 
t a ’siriga qarsh i to 'q im a va o rg an la rn in g fiziologik fao liy ati doim iy 
b o 'lish in i t a ’m inlovchi m o slan ish y a ’ni gom eostaz v ujudga kelgan. 
B arqaror gomeostaz k o ‘rsatkichlarga: tana haroratining doimiyligi, qon 
va to'qim a suyuqligining osm otik bosimi, ular tarkibidagi kaliy, natriy, 
kalsiy, xlor ionlarning va qonda q and m iqdorining doimiyligi kabilar 
kiradi. A lbatta, organizm ichki m uhitining doimiyligi nisbiydir. Tashqi 
m uhitning noqulay ta ’siri natijasida bu m uhitning doimiyligi o ‘zgaradi. 
Lekin nerv - gum oral sistemaning boshqaruvchanlik vazifasi orqali bu 
doim iylik yana tiklanadi. M asalan, yoz oylarida havo h a ro ra ti ju d a
k o ‘ta rilib k e tsa (40 g ra d u s d a n y u q o ri), o rg an iz m ta n a n i so v u tish
choralarini k o'radi. Buning uchun k o 'p ter ajratish bilan birga tanadagi 
issiqlik energiyasi ham tashqariga chiqariladi. Organizmning hujayra va 
to'qim alarida m oddalar alm ashinuvi sekinlashib energiya hosil b o ‘lishi 
kam ayad i. Bu bilan organizm qizib ketish d an o 'z in i saqlaydi. Qish 
k u n la rid a esa bu ja ra y o n n in g tesk a risi b o 'la d i. T e rla sh k a m a y ib , 
to 'q im a la rd a energiya ajratish ham susayadi, organizm da m o d d ala r 
almashinuvi kuchayib, energiya hosil b o ‘lishi ko'payadi. Bular natijasida 
issiq va sovuq sharoitda tana haroratining doimiyligi t a ’m inlanadi.
A trof-m uhit tushunchasi keng m a ’noli tushincha bo'lib, uchta omilni 
o ‘z ichiga oladi:
1. Abiotik omil.
2. Biotik omil.
3. Ijtim oiy-iqtisodiy omil.
Abiotik omillar tirik organizm jum ladan inson organizmiga t a ’sir etib, 
ulam i hayotga m oslashuvida m uhim aham iyatga ega. Bu omillarga fizik 
va kimyoviy omillar kiradi.
M u h itn in g kim y o v iy o m illa rig a h av o , suv, tu p ro q , o z iq -o v q a t 
tarkibidagi kimyoviy m oddalar kiradi. Bular odamning m e’yordagi hayot 
faoliyati va sog‘lig‘i uchun zarurdir. Biroq ular kasallik sababchisi ham
b o ‘lishi m um kin. S ano at k o rx o n alari va a v to tran sp o rt vositalaridan
chiqqan zaharli m oddalar aholi orasida allergiya, nafas olish, oshqozon- 
ichak, yurak-qon tomir, nerv sistemasining har xil kasalliklari k o ‘payishiga 
sabab b o ‘lmoqda.
32
www.ziyouz.com kutubxonasi

---