G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

Ontogenez nazariyasi. 
Bu nazariya hujayra, to 'q im a, organizm ning 
qarishi, ontogenetik yetilishini o'rganadi. Qarish organizmdagi bir biriga 
bog'liq bo'lgan yoshga aloqador uzluksiz o'zgarishlar natijasidir. Bunday 
o'zgarishlar ju d a erta boshlanadi. Hozirgi kunda ontogenez haqida 150 
dan ortiq nazariya m avjud. B a’zi olimlar fikricha, ontogenezda oqsillar 
o'zgarishi, boshqa nazariyaga k o 'ra m o dd alar alm ashinuvi natijasida 
zaharli m oddalar to'plan ib qolishi m uhim rol o'ynaydi va hokazo.
O ntog enezdag i m uhim fa k to rla rd a n biri m o le k u la d a b o 'la d ig a n
o 'z g a ris h la rd ir. 3 y o sh d an 40 y o sh g ach a nerv h u ja y ra la rid a R N K
m olekulalarning soni ortib boradi, 55-60 yoshgacha o'zgarm ay turadi, 
so'ng kam aya boradi. Yosh ortishi bilan organizm hujayralarida R N K , 
D N K m olekulalarida o'zgarishlar sodir bo'ladi, endoplazm atik to'rning 
strukturasi o'zgaradi. H ujayralar sitoplazm asida poliribosom alar soni 
o 'z g a r ib b o ra d i: ilk y o sh lik d a v rid a p o lir ib o s o m a la r b a rc h a
ribo so m alarnin g 83% ni tashkil etsa, q arilik da 72% ni tashkil etadi. 
M ito x o n d riy a la rn in g o 'r n i alm ash ad i. O 'sish n in g intensiv d a v rid a
m itoxondriyalarning yangilanish jarayoni boradi. Organizm keksaygan 
sari m ito x o n d riy a la r a lo h id a ko m p lek sg a b irik ib , y a d ro d a n a jra la
boshlaydi.
Organizm hujayralarining b a ’zilari bir necha daqiqa yoki soat, boshqa 
hujayralar uzoqroq yashaydi. Organizmning b a ’zi, m asalan, jigar, buyrak 
hujayralari qayta tiklanish, asli holiga qaytish xususiyatiga ega.
Irsiy kasalliklar
O rg a n iz m irs iy a tin i o 'rg a n m a y tu rib , n a s ld a n -n a s lg a o 'tu v c h i 
kasalliklarni oldini olish va davolash m um kin emas.
Tibbiyotda 2000 dan ortiq irsiy kasallik turlari mavjud. Irsiy kasalliklar 
xrom osom alarning anom al yig'indisi, jinsiy hujayralarning o'zgarishi yoki 
m u ta tsiy a t a ’sirida p ayd o b o 'la d i. Irsiy kasallik larg a - xrom osom a 
kasalliklari, m odda almashinuvi va imm unitetning o'zgarishiga aloqador, 
endokrin faoliyatiga doir, nerv sistemasi va qonga aloqador kasalliklar 
k ira d i. M a s a la n , x ro m o s o m a k a s a llik la r i jin s iy x ro m o s o m a va 
autosom alarda ro 'y bergan o'zgarishlardan paydo bo'ladi. M asalan, D aun 
kasalligi (bemorning kallasi k atta, beo'xshov, ko'zi qiyiq, quloq suprasi 
kichik, tana bilan qo'l-oyoq nom utanosib, panjalar kalta, q o 'l jim jilog'i 
kalta va qiyshiq bo'ladi), Shershevskiy-Terner sindromi qizlarda uchraydi
29
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

(u lard a XX o 'rn ig a XO b o 'la d i, b o lalard a birlam chi jinsiy org an lar 
u c h ra m ay d i. A g ar u c h ta jin siy x ro m o s o m a la r k o m p lek si u c h ra sa , 
ay o lla rd a jinsiy o rg an la r riv o jlan m ay d i (XXO )). E rk a k la rd a (X X Y
kompleks) Klaynfelter sindrom i yuzaga chiqadi, bunda u ru g'do n kichik 
bo'lib, sperm a rivojlanmaydi. B a’zida kasalliklar X yoki Y xrom osolariga 
birikkan bo'ladi. M asalan: b a ’zi o 'g 'il bolalarning oyoq panjalari orasida 
p a rd a b o 'la d i. Bu Y x rom osom a bilan b o g 'liq , X xrom osom a bilan 
b o g 'liq b o 'lg a n k a sa lik la r D a lto n va gem ofiliya k a sa llik la rid ir, bu 
k a s a llik la r q iz la rd a y a s h irin , o 'g 'i ll a r d a y u z a g a c h iq a d i. M o d d a
alm ashinuviga b o g 'liq kasalliklar o 't pigm enti-bilirubin m iqdorining 
q o n d a o rtib ketishi, nerv sistem asini zah arlan ish i, aqliy va jism oniy 
rivojlanishning orqada qolishi kuzatiladi, Endokrin sistemada gorm onlar 
miqdorining o'zgarishi tufayli ham irsiy kasalliklar paydo bo'ladi, m asalan 
b u y ra k u sti bezi k a s a lla n g a n d a b o la la r o v q a t yem aydi, em m ayd i, 
to'xtovsiz, qusadi, ozib ketadi, qalqonsim on bez kasalligiga gipoterioz, 
m e’da osti bezining kasalligiga qandli diabet kasalligi kiradi.
G e m o filiy a , ley k o z q o n n in g n asi k a s a llig i h is o b la n a d i. N e rv
sistemasining kasalliklariga nerv m uskul sistemasi va miya zararlanishi 
kasalliklari kiradi. M asalan, shizofreniya. Tayanch-harakat sistemasining 
kasaliklariga m iopatiya (m ushaklarning qovjirab, oriqlab ketishi) nanizm
(pakana bo'ylilik, skelet buzilishi oqibatida yuzaga chiqadi, bo'yi 100- 
140 sm bo'lib, q o 'l oyoqlari kaltaligi kuzatiladi).
Shunday qilib, qadim da kishilarga jum boq bo'lgan, jins bilan bog'liq 
irsiy kasalliklar va belgilarning nasldan-naslga o' tishi xromosom a tabiatini 
puxta o'rganish asosida hal qilindi.
N a s ld a n -n a s lg a o 'ta d ig a n k a s a llik la rn i riv o jla n tirm a s lik uch u n
bolalarni jismoniy sog'lom lashtirish, ovqat sifatini yaxshilash, chiniqtirish, 
y u q u m li k a s a llik la r d a n s a q la s h , a sa b k a s a llik la r in i o ld in i o lish
m a s a la la rig a k a tta e ’tib o r berish k e ra k . B u la rd a n ta s h q a ri y a q in
q a rin d o s h la rn in g o ila q u rm a slig i, b ir o ila d a ik ki va u n d a n o rtiq
farzandlarning bir xil dard bilan og'riganligi irsiy kasallikdan dalolat 
ekanligini u n u tm aslik, g enlar m u tatsiy asig a olib keluvchi kim yoviy 
ta ’sirotlar, radiatsiya, ichkilikbozlik, nashavandlik kabi ilatlardan o'zini 
tiyish, o ta -o n a la r yaqin q a rin d o sh b o 'lg a n d a retsessiv tu rd a g i irsiy 
kasalliklar bir necha avloddan so'ng ham yuzaga kelishini esda tutish, 
tu rm u s h q u r is h d a n a v v a l « N ik o h va o ila » y o k i tib b iy g e n e tik
m aslahatx on alardagi genetik shifokor k o 'rig id a b o 'lish shart. T ashqi
30
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

faktorning salbiy ta ’siri natijasida ham kasallik yuzaga chiqadi (karlik- 
soqovlik, nurlanish - qon raki).
G enetika fanining rivojlanishi natijasida nasldan-naslga o 'tad ig a n
kasalliklarni vaqtida aniqlash va oldini olish m um kin b o id i. Hozircha 
tibbiyotda anom al gen va xrom osom ani davolash usullari yo'q. Irsiy 
kasalliklar organizm da xilma-xil xastaliklarni paydo qiladi. U lar asosan 
kliniko-genetik usullar orqali o'rganiladi, y a ’ni avlodlar shajarasi tuziladi.