G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

Organizmning o ‘z-o 6zini boshqarishi va idora etishi
O rg a n iz m n in g h a y o t- f a o liy a ti d a v o m id a h a y o t u c h u n m u h im
funksiyalar yuzaga chiqib, o'zgaruvchan m uhit sharoitlariga moslashib 
borishni ta ’minlovchi k o 'p d an k o 'p fiziologik jarayonlar bir yo'la bo'lib 
tu ra d i. Bu p ro ts e s sla r ju d a h am u y g 'u n la s h g a n , bu h oi org an izm
holatining nisbatan doim iy bo'lishini, organlari bilan sistem alarining 
faoliyati m aqsadga m uvofiq ravishda o 'tib turishini va uning yashash 
m uhitiga m oslashib olishini t a ’m inlab beradi. Barcha funksiyalarning 
bu qadar bekam u-ko'st uygunlashishiga sabab shuki, tirik organizm o'z- 
o'zini idora etib boradigan sistemadir. O 'z-o'zini idora etish harakatning 
biologik shakli, y a ’ni hayotning m ohiyatini tashkil etadi. O 'z-o'zini idora 
etuvchi sistemada funksiyalarni boshqarib boradigan maxsus mexanizmlar 
bo'ladi. Qanday bo'lm asin, biror funksiya (qon aylanishi, nafas, ayiruv 
va boshqalar)ning sifat va m iqdor ko'rsatgichlarining o'zgarishi bilan 
ular o 'sh a zalioti o'z-o'zidan, teskari aloqa y o ii bilan asliga kelib qoladi. 
M asalan, arterial bosim ning q an day d ir biror sababga k o 'ra (ishlash, 
hayajonlanish va boshqalar tufayli) ko 'tarilib ketishi tom irlardagi m a ’lum 
nerv retseptorlarining ta ’sirlanishiga olib keladi; m ana shu retseptorlardan 
chiqadigan nerv signallari m arkaziy nerv sistemasiga borib tom irlarni 
h a r a k a tla n tir u v c h i m a r k a z la rn i q o 'z g 'a ta d i . Bu y e rd a n ip u ls la r 
periferiyaga keladi va tom irlar kengayib, yurak qisqarishlari susayishiga 
sabab bo'ladi. M ana shu protsesslar natijasida arterial bosim yana normal 
d arajag a kelib qoladi. M uhit h aro ratin in g o'zgarishi tan a haro ratin i 
n o rm a l d a r a ja d a s a q la b tu ris h g a x izm a t q ila d ig a n fiz io lo g ik
mexanizmlarni darhol ishga tushiradi. O 'z-o'zini idora etish protsessi tirik
23
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sistemalarning barcha doiralarida: m olekulyar, hujayra, organ, sistema 
d o ira s id a va u m u m a n b u tu n o rg a n iz m d o ira s id a s o d ir b o 'l a d i . 
Chunonchi, avtom atizm xususiyatiga ega b a ’zi organlar (yurak, m e’da, 
ic h a k )n in g o 'z -o 'z in i id o ra e ta d ig a n fa q a t o 'z ig a m an su b b o 'lg a n
m ahalliy sistemasi bor.
O rganizm ichki sistemaning nisbatan doimiy bo'lishi qon, limfa va 
to 'q im a suyuqligining kimyoviy tarkibi va fizik-kimyoviy xossalarining 
o 'z -o 'z id a n id o ra etilib borishiga b o g 'liq . H ujay ralar, to 'q im a la r va 
o rg a n la rn in g n o rm a l h a y o t fao liy ati u ch u n ichki m u h itn in g asosiy 
ko'rsatkichlari doimo m a ’lum bir darajada o'zgarm asdan turishi zarur. 
Bu jarayonga gomeostaz deyiladi.
O 'z -o 'z in i id o ra etad ig an h ar q an d ay sistem ada organizm uch un
foydali b o 'lgan moslovchi sistema m arkaziy o 'rin d a turadi. P.K . Anoxin 
to m o n id a n ta s v irla n g a n fu n k sio n a l sistem a o 'z - o 'z in i b o s h q a ris h
apparatidir.
O rganizm da funksiyalar ikkita asosiy mexanizmlar: gum oral va nerv 
mexanizmlari bilan idora etiladi (regulyatsiya qilinadi).
Id o ra etishning g um oral (hum or-suyuqlik) m exanizm i filogenetik 
jih a td a n ancha qadim gi hisoblanadi va yuqori darajali m avjudotlarda 
ham k a tta aham iyatga ega b o 'lsad a, lekin unchalik m ukam m al emas. 
G u m o ral reg uly atsiya o rganizm su y u q lik lari qon, lim fa va to 'q im a
suyuqliklarida aylanib yuradigan kimyoviy m oddalar ishtirokida yuzaga 
c h iq ad i. O rg an izm g a o v q a t b ilan b irga k ira d ig a n b a ’zi b irik m a la r 
(vitam inlar va boshqalar), m oddalar almashinuvi protsessida hujayralarda 
hosil b o 'la d ig a n kim yoviy m a h s u lo tla r (m asalan , nafas m ark a zig a
q o 'z g a tu v c h i t a ’sir k o 'rs a ta d ig a n k o rb o n a t angid rid), to 'q im a la rd a
bo'ladigan fiziologik faol m oddalar va o'ziga xos, y a’ni spetsifik m oddalar 
ichki sekretsiya gorm onlari ham kimyoviy regulyatorlar bo'lishi m umkin. 
M ana shu kimyoviy m oddalar to 'q im a suyuqligiga, keyin qonga o 'tad i 
va qon bilan organizmga tarqalib qaysi hujayralarda yuzaga kelgan bo'lsa, 
o 'sh a hujayralardan olisdagi hujayralar, to 'q im alar va organlarga t a ’sir 
ko'rsatadi. Kimyoviy regulyatorlar qonga o 'tg an d a organizmdagi barcha 
hujayralargacha yetib b orsada, biroq turli h u jay ralar o'ziga nisb atan 
tanlab sezuvchan bo'lishi tufayli ular faqat m a ’lum organlar faoliyatiga 
t a ’sir k o 'rsa ta d i. G o rm o n lar eng m uhim regulyatorlardir. U la r b a ’zi 
organlarni ishga tushirishi, funksiyalarini kuchaytirishi yoki susaytirib 
q o 'y ish i va o rganizm n in g rivo jlan ish i va o 'sish ig a t a ’sir k o 'rs a tis h i
24
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m um kin. Kim yoviy regulyatorlarning to 'q im a la r va organlarga t a ’sir 
k o ‘rsatish tezligi k atta emas. Chunki ularning o ‘zi hosil b o ig a n joydan 
to idora etadigan organlarga qon bilan yetib borishiga m a ’lum vaqt zarur 
b o ia d i.
R egulyatsiyaning nerv mexanizmi evolyutsiya nu qtai nazaridan bir 
muncha yosh va ancha mukammaldir. Barcha hujayralar, to ‘qimalar va 
organlarni nerv sistemasi idora etib turadi (regulyatsiya qiladi). Idora etuvchi 
ta ’sirlar nerv y o ila ri b o 4 у lab organizmning barcha qismlariga juda tez yetib 
boradi. Gum oral signallardan farq qilib, nerv signallari q a t’iy belgilangan 
organlarga yetib keladi. Nerv sistemasi barcha hujayralar, to'qim alar, 
organlar va sistemalar faoliyatini idora etib, ular faoliyatini birlashtiradi 
va o ‘zgarib turadigan tashqi va ichki m uhit sharoitiga m oslashtiradi. 
Boshqarishning ikkala mexanizmi bir-biri bilan bogiangan. Organizmda 
hosil b o iad ig an bir qancha kimyoviy m oddalar (masalan, gormonlar) nerv 
hujayralari faoliyatiga ta ’sir ko'rsatib, ularning holatini o'zgartirib turadi. 
Shu bilan birga nerv sistemasi gum oral boshqaruvga t a ’sir k o is a ta d i. 
Masalan, ko'pchilik gormonlar va fiziologik jihatdan faol b a ’zi m oddalar 
nerv sistemasi q o ‘zg‘alganida ishlab chiqariladi.
IRSIYAT
Z a m o n a v iy b io lo g iy a n in g a so siy m u a m m o la rid a n b iri irs iy a t 
m asalasidir. Irsiyat organizm ning o ‘z belgi va xususiyatlarini nasldan- 
n a s lg a o 'tk a z is h x o ssasi b o i i b , sh u tu fa y li o rg a n iz m n in g belgi, 
xususiyatlari nasldan naslga o 'tad i. Irsiyat deb ota-onaga xos biologik 
xususiyatlarni nasldan-naslga o iis h i va bu belgi va xususiyatlarning m uhit 
t a ’sirida rivojlanishiga aytiladi.
Organizm belgi-xususiyatlarining bir qancha avlodda tu rg in saqlanib 
kelishi irsiyatning bir tom oni b o iib , ikkinchi tom oni organizm larning 
ontogenezida m a ’lum m oddalar almashinuvini, xarakterini va rivojlanish 
tipini t a ’minlashdir. Bularning hamm asi irsiyat tufayli aniqlanadi. H ar 
bir organizmning aniq rivojlanish tartibi uning irsiyati bilan aniqlanadi. 
Aks holda organizm lar avlodida o ‘zgarish vujudga kelgan b o i a r edi. 
(M asalan, bug'doydan arpa, tovuqdan o id a k ).
O rg a n iz m n in g ik k i x u s u s iy a ti - irs iy a t va o 'z g a ru v c h a n lik n i 
o 'rg a n a d ig a n fanga genetika fani deyiladi. Z am onaviy genetikaning
25
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

vujudga kelgan vaqti 1865-yil hisoblanadi, shu yili chex olimi G regor 
M endel bir va ikki belgisi jih a tid a n bir-biridan farq qiladigan n o 'x a t 
navlarini chatishtirib, belgilarning irsiy y o 'l bilan nasldan-naslga o'tish 
q o n u n iy a tla rin i a n iq la g an . M endel o 'z ta jrib a la ri a so sid a o ta -o n a
belgilarining 3:1 nisbatda y a ’ni 75% dom inant (ustun chiqishi) va 25% 
retsessiv (yashirin) h o ld a av lo dd an avlodga o 'tis h in i isb o tlab berdi. 
M endelning bu buyuk ishlariga zam ondoshlari baho bera olmaydi. O 'z 
tajribalarida xuddi shunday natijalarni olgan golland olimi De Friz unutib 
yuborilgan. M endel tajribalarini qayta taxlil qilib, uning tadqiqotlarini 
to 'la to 'k is tasdiqladi. Shunday qilib, M endel qonunlari tan olindi va 
genetika faniga asos solindi. Irsiyatning m oddiy negizi bu hujayraning 
o'z nusxasini qayta vujudga keltira oladigan va bo'linish protsessida qiz 
hujayralarga taqsim lanish xususiyatiga ega b o 'lg an barcha elem entlar 
hisoblanadi.
G en irsiyat birligidir. G en etik a fanining eng k a tta y u tu g 'i D N K
m olekulasidan gen ajratib olindi va sintez qilindi. Gen bir-biriga yaqin 
b o 'lsa u lar belgilab b erad ig an belgilarning naslda n am o y o n b o 'lis h
ehtimoli shuncha k atta bo'ladi. Y adro bo'linishi jarayonida hujayrada 
tayoqchasim on tanachalar - xrom asom alar vujudga keladi. X rom osom alar 
oqsillar va nuklein kislotalarning yirik m olekulalaridan tashkil topgan. 
Irsiy b e lg ila r in fo r m a ts iy a s in in g k o d la r i o d d iy ro q b ir ik m a la r -
dezoksiribonuklein kislotalarda saqlanadi. X rom osom alarning soni turli 
o'sim lik, hayvonlar hujayralarida turlicha bo'ladi.
D N K n in g m olekulyar stru k tu ra sid a tu r va individum ning b archa 
belgilari shifrlab q o 'y ilg an . X ro m aso m a la rd a genlar tizm a sh ak lid a 
jo y lashg an b o 'lib , uning ayrim qism ini tashkil etadi. Shunday qilib, 
hujayra yadrosida saqlangan xrom asom alar va D N K ota-onadagi asosiy 
belgi va x u su siy a tla rn i n a s ld a n n a slg a o 'tk a z u v c h i asosiy tu zilm a
hisoblanadi. Odam ning jinsiy hujayralarida xrom osom alar 23 ta bo'lib, 
diploid soni 46 ta, y a ’ni 22 ju ft autosom ani (jinssiz xrom osom ani) va 
ikkita jinsiy xrom osom ani o'z ichiga oladi. Jinsiy xrom osom alar urg'ochi 
hujayralarda XX, erkaklarda XY deb belgilanadi. Barcha tirik hujayralar 
k o 'p a y is h xususiyatiga ega. T irik organizm k o 'p a y is h o rqali o 'z ig a
o'xshash organizm larni hosil qiladi. 1871-yilda student G A M M va olim 
L E V E N G U K e rk a k jin s iy s u y u q lig id a n jin s iy h u ja y r a la r -
sperm otozoidlarni topdilar. Sperm otozoid so'zi urug'lik, jonivor degan 
m a ’noni anglatadi. Sperm otozoidlar jinsiy bezlarda (urugkdonda) yetiladi.
26
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

U rg 'o c h i jinsiy h u ja y ra la r (tuxum h u jay ra la ri) ta rq q iy o ti ovogoniy 
deyiladi. E rkak va urg'ochi jinsiy hujayralarining qo'shilishi urug'lanish 
deb ataladi.
Y etilgan erk ak jinsiy h u jay ra la rin in g rivojlanishi sperm otogenez 
deyiladi. Bu jarayon jinsiy b alog'atga yetishdan boshlab, organizmning 
jinsiy faolligi saqlanguncha davom etadi. Sperm atozoidlar erkak jinsiy 
bezlarining buram a naychalarida hosil bo'ladi. Sperm atozoid o'zining 
harakatlanish va qo'shilish qobiliyatini besh kungacha saqlaydi.
Ayollarda bir ju ft tuxum don bo'lib, u bachadonning har ikki tom onida 
joylashgan. Tuxum donning kattaligi 3-4 sm, qalinligi 2 sm. U nda tuxum 
hujayra yetilib chiqadi. Tuxum hujayra yadro va protoplazm adan tashkil 
topgan. Qiz bola tuxum donida 40 000 dan 50 000 tagacha birlam chi 
follikulalar bo'ladi.
Qiz bola b alo g 'atg a yetgan v aq td an boshlab turm ushga chiqib, to 
tug'ishdan qolgunga qadar har oyda tuxum donida 450-500 ta follikula 
yetiladi, bularda esa tuxum hujayralar yetilib chiqadi. Tuxum hujayralar 
follikulyar suyuqlik bilan birga qorin bo'shlig'iga tushadi va bachadon 
nayiga tom on yo 'l oladi. Jinsiy aloqa vaqtida nayning voronka qismiga 
tuxum hujayra 1 yoki 2 ta, b a ’zan 3 ta sperm otozoid bilan urug'lanadi.
U r u g 'la n is h n a tija s id a z ig o ta u n d a n e m b rio n h o sil b o 'la d i. 
U rug'langan tuxum hujayra zigota deyiladi. U ning dastlab 2 ga, 4, 8, 16, 
32 va hokazolar geom etrik bo'linishidan k o 'p hujayrali sharblastom er 
hosil b o 'la d i. T uxum h u jay ra b o 'lin is h i p a y tid a teng b o 'lin m a y d i. 
Shuning uchun blastomerning bir pallasida tuxum sarig'i k o 'p ro q tushgan 
yirik hujayralar, ikkinchi pallasida esa m ayda hujayralar to 'p la n a d i. 
Em brion rivojlanishining ikkinchi davrida em brion devorini hosil qilib 
tu rg a n b a ’zi h u ja y ra la r ju d a tez k o 'p a y a d i, tu g u n c h a h o sil q ilib 
t o ‘p la n a d i, b la s tu la b o 's h li g 'i g a a s ta -s e k in c h o ‘k a d i. N a tija d a
e m b rio p la s t, y a ’ni q o ‘sh q a v a tli to v o q s im o n d a v r b o s h la n a d i. 
Em brioplastdan gastrula b o 'la boshlaydi. Bu davrda embrionlar birlamchi 
ichak b o 'sh lig 'i va uning oldingi tom onida tashqariga ochilgan og'zi 
paydo b o ‘ladi.
Em brioplastning ikkinchi qismi ajralib blastoselga tushib ko'payadi 
va mezoderma hosil bo'ladi. Bu davrda embrion qavatlari: tashqi qavat- 
ektoderm a, ichki qavat-endoderm a, o 'r ta qavati-m ezoderm a vujudga 
keladi. Organizmdagi hamm a organlar ektoderm alardan (nervlar, teri hosil 
bo'ladi), m ezoderm adan (suyaklar, m uskullar, tom irlar va boshqalar),
27
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

endodem iadan (ichki organlar) rivojlanadi. Jinsiy hujayralar bir-biridan 
q an c h a uzo q b o i s a , zig o tad a ichki q ara m a-q a rsh ilik p aydo b o i ib , 
natijada zigota yaxshi rivojlanadi.