G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

Rivojlanishning uzluksizligi. 
O'sish va rivojlanish jarayonlari uzluksiz 
sodir bo'lishi aniqlangan va u organizmning o'zgarishlarida, yani uning 
yangilanishida, yangi hujayralarning paydo bo'lishida, funksiyalarning 
va faoliyat tu rlarin in g m u rak k ab lash ish id a h am da takom illashishida 
n am o y o n b o 'la d i. Y u rish n in g b o sh lan ish i va m o to rik a n in g keyingi 
rivojlanishi, birinchi so'zlar va nutq funksiyasining keyinchalik rivojlanishi, 
jinsiy b alog'atga yetish davrida bolaning o'spiringa aylanishi, m arkaziy 
asab tizim ining va birinchi gald a bosh m iya p o 's tlo g 'in in g uzluksiz 
riv o jla n is h i h a m d a r e f le k to r f a o liy a tin in g m u ra k k a b la s h u v i-
rivojlanishning bu bosqichlari organizmdagi k o 'p qirrali va turli xildagi 
uzluksiz o'zgarishlarning bir qism inigina tashkil qiladi. Bunda barcha 
a ’z o la r va to 'q im a la rn in g riv o jlan ish i u larn in g fu n k sio n al jih a td a n
takom illashuvi bilan bir vaqtda sodir bo'ladi.
Uzluksiz rivojlanish qarilik chog'ida ham kuzatiladi va u involyutsion 
tavsifga ega. Qarilik chog'ida organizm da sodir bo'ladigan o'zgarishlar 
juda m urakkab va ushbu m uam m o buyuk allom alarni jud a qadim dan 
o'ziga jalb qilganligiga qaram asdan hali yetarlicha o'rganilgani yo'q.
Rivojlanishning individualligini 
bolaning aqliy rivojlanishi m isolida 
ko'rish mumkin. Bunga ayrim hollarda bolaning aqliy jihatdan orqada 
qolishi bo'lsa, boshqa hollarda shaxsning nisbatan tez o'zib ketishi sabab 
bo'ladi. Birinchi holda bu xususiyatning ustunligi kichik m aktab yoshidagi 
bolalarga xos bo'lsa, boshqa holatda o'qituvchining dars berish m ahoratiga 
ham bog'liqdir. Ikkinchi holatda o'quvchi o'z sinfdoshlaridan o'zib ketgan 
holda, u mustaqil bo'lishga va o'zbilarm onlikka berilib, o'qituvchiga ham
b o'ysunm ay qoladi. Shuning uchun bolalarni nisbatan o 'zib ketishiga 
n isbiy m u n o sa b a td a b o 'lis h k erak . B o la la rn i in d iv id u a l o 's is h va 
rivojlanishini e ’tiborga olm asdan turib t a ’lim -tarbiya ishlarini am alga 
oshirish mumkin emas. Bolalarning yoshlariga nisbatan aqliy kamol topishi 
ularning shaxsiy qobiliyatiga va atrof-m uhit sharoitiga ham bog‘liqdir. 
Ularning aqliy va psixologik rivojlanishi bolalarni o 'rab turgan m uhitga 
va o'quv-tarbiyaviy ishlarga ham bog4liqdir. Shuni yodda tutish kerakki, 
bolalarni nisbatan bir necha yil bir xil sharoitda yashashi ularning shaxsiy 
o ‘sish suratiga ta ’sir etadi. Shu bilan birga kichik m aktab yoshidagi bolalar 
o'rtasida o 'ta qobiliyatlilari ham uchrab turadi. Bularni «vunderkind»lar
38
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

(nem is tilid a sehrli b o la la r) d eyiladi. K o 'p g in a ato q li k ish ilarn in g
yosliligidanoq katta qobiliyatga ega bo'lganliklari bizga m a ’lum. Jumladan, 
buyuk allomalarimizdan A bu Rayhon Beruniy, Alisher Navoiy va A bu 
Ali ibn Sinolarni misol keltirishimiz m um kin. A bu Ali ibn Sino 16-17 
yoshidanoq m ashhur tabib-hakim b o 'lib tanilgan. D unyoning birinchi 
vunderkindi deb italiya yozuvchisi Torkvato Tasso e ’lon qilingan. U 13 
yoshida Balon universiteti talabasi bo'lgan. Viktor Gyugo esa 12 yoshida 
Fransiya Alcademiyasining rag' batnomasini olgan. Y ana buyuk kompozitor 
M otsartni misol qilishimiz mumkin. U 4 yoshida musiqa yozgan. Hozirgi 
davrda bunday bolalarga m am lakatim izda katta e ’tibor berilmoqda. Ular 
uchun maxsus litsey va gimnaziyalar tashkil etilgan.
Bolalarning jismoniy, aqliy va jinsiy jih atd an rivojlanishida yuqorida 
aytib o'tilg an idek, irsiy fak to rla r bilan bir q ato rd a turm ush sharoiti, 
m aktab va litseydagi m ehnat faoliyati, jismoniy m ashqlar, kasalliklar bilan 
og'rigani m uhim aham iyatga ega.
Bundan tashqari, ob-havo sharoiti, iqlim sharoiti, quyosh radiatsiyasi 
ham ularning o'sishi va rivojlanishiga k a tta t a ’sir k o 'rsa ta d i. Bolalar 
yoz faslida (iyul-avgust) xususan tez o 'sad i. A gar bola kichikligidan 
m untazam ravishda jismoniy m ashqlar va sport bilan shug'ullansa u sog'- 
salom at o'sadi, uning organlari uyg'un rivojlanadi. (M asalan, bola nafas 
organlarining takom illashuvi yurak-qon tom ir tizimining rivojlanishiga 
ijobiy t a ’sir ko'rsatadi.)