G /. Shaxmurova., I. T. Azimov u e. Raxmatov s. Axasanova., В I. Azimov

Poya m avzusining asosiy m azm uni va ta’Km — tarbiyaviy ahamiyatini ochib
berish da masala va m ashqlarning o’m i
O ’sim liklar hayotida poyaning roli nihoyatda katta. Poya o ’sim likning 
muhim oziqlantiruvchi organlari barg va ildizni o ’zaro bog’lab turadi. Poya bo’ylab 
ildizdan bargga, bargdan ildizga tomon doim o oziq m oddalar harakati am alga oshib 
turadi. U o ’simlik uchun tayanch hisoblanadi. Poyaning shoxlanishi o ’sim likning 
yer ustki qismini kattalashtirib turadi, barglam i quyosh nuriga tutib beradi. 
K o’pchilik o ’sim liklam ing poyasida zahira oziq m oddalar to ’planadi. Yuqorida 
sanab o ’tilgan poyaning vazifalari uning xilm a xil va murakkab mavzulardan 
ekanligini ko’rsatadi. B u vazifalar organizm ning bir butunligi ta ’m inlashda organlar 
rolini o ’quvchilar tom onidan umumlashtirgan xolda o ’rganishni, guli o ’simliklar 
to ’g ’risida atroflicha tushunchalarga ega bo’fishlariga imkon beradi.
O ’quvchilar poya b arg v a kurtak hosil qilib doim o o ’sib rivojlanib borishini 
ta sa w u r qilishlari kerak. H ar qanday novda kurtakdan hosil bo'lishini, kurtak 
boshlang’ich novda, barg va gul ekanligini, novda b ir yillik bargli v a kurtakli poya 
ekanligini o ’zlashtirishlari kerak. O ’quvchilar barg kurtak va gul kurtakni ajrata 
olishlari, uchki kurtakdan novda o ’sib rivojlanishini, o ’sim likshunoslikda uchki 
kurtakni chilpish orqali o ’sim likning shoxlanishi boshqarish mumkinligi haqidagi 
tasaw u rg a ega bo’lishlari. Bu xususiyatni am alda qo’llay olish ko’nikm a va 
m alakalariga ega bo’lishlari kerak. Poya mavzusidagi eng m uhim savollardan biri 
uning hujayraviy tuzilishi, o ’quvchilar o ’sim likning oziqlanishidagi va moddalar 
almashinuvida, o ’sish va rivojlanishida hujayra alohida rol o ’ynashini o ’zlashtirgan 
bo’lishlari lozim. B unga bog’liq holda poyaning to ’qimalardan iboratligi, 
to ’qim alam ing joylashuvi qoplovchi, o tkazuvchi, mexanik, hosil qiluvchi 
to ’qim alam ing o ’zaro bo g ’liqligini o ’rganish dolzarb aham iyat kasb etadi. 
Shuningdek o ’quvchilarga ildiz va bargdagi bunday to ’qim alam i tuzilishi va 
vazifasi jihatdan taqqoslash imkonini beradi.
O ’quvchilam ing to ’qim alar haqida tushunchaga ega bo’lishlari uchun 
mikroskop va kinofilm lar orqali to ’qim alam ing tuzilishini ko’rishlari kerak. Ayrim 
to ’qim alam ing (lub tolalari, po kak, po’stloq) o ’simlik uchun va inson hayotidagi 
rolini o ’quvchilar tom onidan bilish m uhim hisoblanadi. Ildiz, poya, bargning o ’zaro 
bog’liqligini ular suv va unda erigan mineral moddalar ham da organik 
m oddalam ing harakati va bu m oddalam ing o ’simlik hayotidagi roli haqidagi 
bilim lam i shakllanishida turli xil topshiriqlar m asala va mashqlardan foydalanish 
maqsadga 
muvofiqdir. 
B u
o ’zaro bog’liqlikni isbotlash uchun poya bo’ylab
20

---

suv va uiida erigan mineral moddalar ham da organik m oddalam ing harakatini 
isbotlovchi tajribalar qo’y ish kerak. M aktab am aliyotida bunday tajribalar qo’yish 
texnologiyasi yaxshi o ’zlashtirilgan, bunday tajribalar natijasida o ’tkazuvchi 
naychalar va elaksimon naychalar orqali m oddalar harakati haqicla asosiy xulosalar 
chiqarishga imkon beradi.
Poya mavzusidagi materiallarni quyidagi izchillikda o ’rganish tavsiya etiladi.
1. Novda va kurtakning tuzihshi.
2. Poyaning ichki tuzilishini vazifasigabog’lab o ’rganish.
3. Poyaning bo 'y ig a o ’sishi va shoxlanishi
4. Poyaning eniga o ’sishi. D araxtlam ing yoshi.
5. Poya bo’ylab oziq m oddalam ing xarakati va to’planishi.
Y uqorida ko’rsatilganlar bo’yicha o q u v c h ilard a ilmiy dunyoqarashni 
shakllantirishda, mavzu bo’yicha chuqur bilim ga ega b o ’lishlarini ta ’minlashda 
qiziqarli topshiriqlar, m asala va mashqlardan foydalanish yuqori natija beradi.
B iz quyida poya mavzusi b o ’yicha ayrim masala va m ashqlar yechish 
metodikasiga to'xtalam iz:
1.Qayin daraxtining Ism 2 ko‘ndalang kesim ida suvning harakatlanish tezligi 20sm 3 
ni tashkil etadi, qarag‘ayning o ‘tkazuvchi naychalari orqali suv harakati qayinga 
nisbatan 4 barobar sekin. Q arag‘ayning o ‘tkazuvchi naychalari orqali suv qanday 
tezlikda harakatlanishini hisoblab toping?
Y ediilishi: 
j %
* 
■*' a
.
Quyidagi hisoblashni am alga oshiramiz: 2 0 :4 = 5sm3.
Javob: 
b ir soatda Ism 2 da 5sm3 suv harakatlanadi.
2. Vodoprovodda suvning oqish tezligi lsekundda Ism 2 da lOOsm3 ni tashkil etadi. 
Bu daraxtning o 4tkazuvchi naychalaridagi suv oqimi tezligiga nisbatan 18 ming 
marta tezdir. 0 ‘tkazuvchi naychalardagi suvning oqish tezligini aniqlang?
Yechilishi:
Quyidagi hisoblash am alini am alga oshiramiz: 100 : 18000 x 3600=20 
Javob: 
daraxtning Ism 2 ko‘ndalang kesimida bir m inutda 20sm 3 suv o ‘tadi.
3. 30 tonna kartoshka tuganagi zahira holda saqlab qo‘yildi. K artoshka tuganagini 
saqlash davom ida k u z va bahor oylarida 1%, qishda esa 0.5% namligini 
yo'qotganligi m a'lum bo’Isa. Keyingi yilda kartoshka tuganagining og'irligi qancha 
bo‘lib qoladi? Buning sababini izohlang?