|
4,0-4,9
|
5,0-5,9
|
6,0-6,9
|
7,0-7,9
|
8,0-8,9
|
MSK-64 shkalasi bo’yicha kuchlanish
|
IV-V
|
VI-VII
|
VIII-IX
|
IX-X
|
XI-XII
|
SAVOL BAYONI
Er ko’chishi-respublikamizning tog’li, tog’oldi, daryo bo’ylari hududlarida yashaydigan aholi va iqtisodiyot inshoatlariob’ektlarida katta xavf tug’diradigan tabiiy ofatlardan biridir. Kuchki sodir bo’lishi mumkin bo’lgan hududlarga Toshkent, Andijon, Samarqand, Surxondaryo, qashqadaryo, shuningdek Jizzax va Namangan viloyatlarining ayrim tumanlari kiradi. Har yili respublikamizda 150- 250 ta kuchki hodisasi sodir bo’ladi.
Kuchki deb, og’irlik ta’sirida tog’ jinslarining tog’ yonbag’irlari bo’ylab siljishga aytiladi.
Kuchkilar tog’ yonbag’irlarini suv yuvishi natijasida qiyalikning oshishi, shamollar ta’sirida yoki yog’inlar va er osti suvlaridan namlanishi oqibatida jinslar mustahkamligining susayishi, seysmik tebranishlar ta’siri hamda joyning geologik sharoitini hisobga olmay inson tomonidan olib borilgan xo’jalik faoliyati ta’siridan sodir bo’lishi mumkin. Kuchkilarning 90 % i tog’larda, 1000-1700 m balandlikda ro’y beradi.
Er ko’chishi aholi turmush tarziga xavf solishi, ayniqsa qishloq xo’jalik iste’molida bo’lgan maydonlarga katta zarar etkazish oqibatida ko’pgina iqtisodiy talofotlarni yuzaga keltiradi. Ko’chkilarning shunchalik halokatli xususiyatga ega ekanligini inobatga olib 1958 yilda O’zbekistonda ularni maxsus kuzatadigan muxandis-geologik Davlat xizmati tashkil etilgan. Hozirgi vaqtda Davlat kuzatuv xizmati Vatanimiz hududi bo’yicha 7 territorial kuzatuv stantsiyasiga, 21 postlarga ega.
O’PIRILISh- deb tik tushgan va jarli tog’ yonbag’irlarida, daryo vodiylarida va dengiz qirg’oqlarida asosan shamol uchirib ketishi (nurash), er usti va er osti suvlari faoliyati ta’sirida tog’ jinslarining bo’shashi hisobiga katta massalar va tog’ jinslarining uzilib, ag’darilib tushishini aytiladi. Hozirgi vaqtda suv omborlarining atroflarida, viloyatlarda olib borilayotgan qurililar (sanoat, avtomobil, suv inshootlarni) natijasida yonbag’irlarining o’pirilish holatlari uchramoqda.
SAVOL BAYONI
SEL- kuchli oqim, ya’ni tog’ daryolari o’zanlarida to’satdan shakllanuvchi katta hajmdagi tosh, qum va boshqa qattiq materiallarga ega vaqtinchalik suv oqimi. Kuchli va uzluksiz davom etgan yog’in, qor va muzliklarning tez erishi selning yuzaga kelishi uchun sababchi bo’ladi. Odatdagi oqimlardan o’laroq, sel uzluksiz oqim sifatida emas, balki alohida to’lqinlar tarzida harakat qiladi, shuningdek, o’zi bilan birga yuzlab tonna, ayrim hollarda millionlab kubometr yopishqoq massani olib keladi. Ayrim tosh va bo’laklarning o’lchami ko’ndalangiga 3-4 m.ga etadi. Sel to’siqqa uchragandan so’ng, ularni oshib o’tadi va yanada kuchli bo’lib boradi.
Katta kuchga va yuqori tezlikk ega bo’lgan sellar o’z yo’llaridagi binolar, yo’llar, gidrotexnik va boshqa inshootlarni vayron qiladi, aloqa, elektr uzatish tarmoqlarini ishdan chiqaradi, bog’lar, ekinzorlarni payhon etadi, inson va jonzotlarning nobud bo’lishiga sababchi bo’ladi. Selni «tog’ ajdari» deb atashadi. Sel 10 mg’soniya va undan katta tezlikda harakat qiladi. Bitta joyning o’zida sel oqimlarining paydo bo’lish soni katta emas. Chunki sel hosil bo’lishi uchun faqatgina yog’ingarchilikning ko’p bo’lishi etarli emas. Buning uchun yana suv oqimi olib ketishi mumkin bo’lgan tog’ massasi ham mavjud bo’lishi zarur. Tog’ massasi esa o’z navbatida tog’ jinslarining emirilishidan hosil bo’ladi. Uning paydo bo’lishi uchun 5-6 yildan 20-25 yilgacha vaqt ketadi.
Suv toshqini-daryo, ko’l, suv ombori yoki dengizda suv sathining ko’tarilishi natijasida joyning vaqtinchalik suv ostida qolishi. Suv toshqini qor va muzliklarning erishi, uzoq vaqt davomida yomg’ir yog’ishi, daryo o’zanlarining muz parchalari bilan to’silib qolishi, to’g’onlarning buzilishi natijasida yuzaga kelishi mumkin. Ko’pgina suv toshqinlari suv oqimining shakllanish holatlariga bog’liq bo’ladi.
Gidrologlar barcha suv toshish hollarini to’rtga bo’ladilar:
Past – tekislik daryolarida 5-10 yilda bir marta kuzatiladi. Ba’zi tayyorgarlik tadbirlari ko’rilganda ular hayot faoliyatiga ta’sir qilmaydi. Yuqori – ular har 20-25 yilda bir marta sodir bo’lib, daryo vodiylarining anchagina katta maydonlarini suv bosadi, ayrim hollarda kundalik turmush tarziga zarar etadi. Ba’zi hollarda odamlarga xavfsiz joylarga ko’chirishga to’g’ri keladi.
Suv toshqinlari kelib chiqish sabablariga ko’ra 6 turga bo’linadi:
Bahorgi muz va qorlarning erishi bilan bog’liq; yomg’ir yoki qish vaqtidagi qorlarning erishidan hosil bo’ladigan; daryo o’zanida oqimiga qarshilik bilan bog’liq; katta ko’l va suv omborlari qirg’oqlarida shamol yordamida hosil bo’ladigan; gidrotexnik inshootlar to’g’onlarining yorilishidan yuzaga keladigan va suv osti zilzilalari yoki vulqon otilishidan hosil bo’ladigan.
Suv toshqini chog’ida odamlar, qishloq xo’jaligi ekinlari va hayvonlar nobud bo’ladi, binolar, inshootlar, kommunikatsiya tarmoqlariga shikast etadi yoki vayron bo’ladi, moddiy va madaniy boyliklar yo’qotiladi, xo’jalik faoliyati to’xtab qoladi, hosil nobud bo’ladi, hosildor er qatlami yuvilib ketadi.
Bundan tashqari ikkilamchi shikastlovchi omillar mavjud bo’lib, ularga qo’yidagilar kiradi: turli inshootlar mustahkamligiga zarar etishi, zarar ko’rgan omborlardan zaharli moddalarning suv bilan yuvilib, katta hududlarga olib ketilishi, sanitar-epidemiologik vaziyatning murakkablashuvi, joyning botqoqlikka aylanishi.
Bizning sharoitda toshqinlar bilan sellar doim kuzatiladi. Ular odatda qisqa vaqtda paydo bo’lib, asosiy xususiyatlaridan biri shitob bilan suv kelishi, suv inshootlarining atrofini, qirg’oqlarini, ba’zan to’g’on va ko’priklarni yuvib ketadi, katta talofatlar keltirib chiqaradi.
Qor ko’chkisi-bu tog’ yonbag’irlarida harakatga kelgan va surilayotgan qor massasining o’pirilishidir. qor ko’chkisi doimiy qor qoplamiga ega bo’lgan barcha rayonlarda yuz berishi mumkin.
DOVUL, TO’FON VA QUYUNLAR.
Dovul, to’fon-birgina shamolning turlicha nomlanishi bo’lib, ularning bir-biridan farqi tezligidadir.
Dovul (tayfun)-qattiq bo’ron bo’lib, o’zining vayron qiluvchi kuchi bilan zilzilaga teng keluvchi tabiiy ofatlardan biridir. U binolarni vayronaga aylantiradi, ekinzorlarni payhon qiladi, daraxtlarni ildizi bilan sug’urib tashlaydi, engil inshootlarni buzib yuboradi, ko’prik va yo’llarni shikastlaydi. U odamni bemalol havoga ko’tarishi yoki uning ustiga shifer, oyna, g’isht, turli buyumlar bo’laklarini olib kelib tashlashi mumkin.
Quyun (tornado)- diametri bir necha o’ndan yuzlab metrga etadigan havo ustinidir. quyun quyun bulutidan tug’iladi, uzun xartum ko’rinishida pastga ergacha tushadi. Ustundagi havo soat millarida teskari yo’nalishda 100 m. soniyadan ortiqroq tezlikda aylanadi, erdagi barcha mavjud bo’lgan, shamol ko’tara olishi mumkin bo’lgan narsalar surib olinadi va spiral bo’yicha yuqoriga ko’tariladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
