Bino qoy frazemasi uch ma'noli: I) "ortiqcha baho ber ", 2) "qiyofasiga alohida e'tibor ber ", 3) " e'tiqod bilan qara " . Bu frazemaning ikkinchi, uchinchi ma'nolari birinchi ma'nodan osib chiqqan:
-
Тil(i) chiqdi frazemasida lug‘aviy ma'nolarning bog‘lanishi o‘zgacha: I) "nutqqa ega bo‘l " , 2) " indamay yurgan kishi gapiradigan bo‘lib qol " 3) "aytishadigan bo‘l " . Bu ma'nolarning bog‘lanishi quyidagicha:
Bu ma'nolarning birinchisi - bosh ma'no, uchinchisi - hosila ma'no, ikkinchisi esa avvalgi ma'noga nisbatan hosila ma'no, keyingi ma'noga nisbatan bosh ma'no (nisbiy bosh ma'no).
Leksemada bosh leksik ma'no odatda togri ma'no boladi. Frazemada esa bosh lugaviy ma'no kochma ma'no boladi, chunki frazemaning bosh lugaviy ma'nosi ham hosila ma'nosi kabi ustama kochma ma'no tarzida gavdalanadi, ma'lum obrazga asoslanadi. Demak, frazemaning tabiati togri ma'noni istisno qilib qoyadi.
Frazemalarda ham lugaviy ma'noni va uning taraqqiyotini semik tahlil usuli bilan organish bu hodisalarni ravshanroq tasavvur qilishga imkon yaratadi. Masalan, kongl(i) aynidi - ikki ma'noli frazema. Bu frazemaning birinchi ma'nosi uchun semalarni quyidagicha belgilash mumkin: fe'l frazema bolgani sababli avvalo " ta'sir korsat " semasi belgilanadi. Тa'sir ko‘rsatish "ijobiy yoki salbiy" bo‘ladi, ta'sir etuvchi - "jism" ,aniqrog‘i - "ovqat", ta'sir " kishi organizmida ",aniqrog‘i - "ovqatlanish a'zolari"da namoyon bo‘ladi. Ovqatlanish a'zolariga ovqatning ta'siri "jismoniy " bo‘ladi. Yuqorida ajratilgan semalar yigimi shunday tartiblanadi: " ovqatlanish a'zolari " "jismoniy " "salbiy" "ta'sir korsat " . Ana shu semalar asosida bu frazemaning bosh ma'nosi " ovqatlanish a'zolari qabul qilmagani tufayli behuzur bol " deb ta'riflanadi.
Kongl(i) aynidi frazemasining ikkinchi lugaviy ma'nosi birinchisidan osib chiqqan. Yangi ma'no bu frazemani ovqatdan boshqa narsaga kochirib ishlatish natijasida yuzaga kelgan. Bunday kochirishda birinchi ma'no tarkibidagi " salbiy " , "ta'sir korsat " semalari saqlanadi, "ovqatlanish a'zolari" ("organizm") semasi "hissiyot" semasiga, shu bilan birga "jismoniy" semasi ham "ruhiy" semasiga almashadi. Natijada quyidagi semalar yigimi voqe boladi: "hissiyot" "ruhiy" "salbiy" "ta'sir korsat ". Ana shu semalar yigimi asosida bu lugaviy ma'no "tabiatiga yoqmagani tufayli ijirgan" deb ta'riflanadi.
Korinadiki, bu frazemada lugaviy ma'no taraqqiyoti aniqdan mavhumga tomon yonalishda voqe bolgan, ma'no taraqqiyoti yollaridan metonimiyaga togri keladi.
Frazeologik ma'no ham xuddi leksik ma'noda bolganidek oziga xos kontekstda (qurshovda) namoyon boladi. Polisemem frazemaning ma'nolari ozaro lugaviy ma'nosidan tashqari leksik qurshovida, grammatik tabiatida farqlanib turishi mumkin. Masalan, boy ber frazemasi uch lugaviy ma'noni anglatadi: I) "yutqiz " 2) "yoqot " , "behuda, befoyda otkaz ", 3) " oshkor qil ". Bu ma'nolar turli leksik qurshovda namoyon boladi: birinchisida qimorni, garovni anglatadigan leksema bilan, ikkinchisida vaqtni anglatadigan leksema bilan, uchinchisida esa sirni anglatadigan leksema bilan ishlatiladi: I) Ukaning hech haqi yoq, hovlidan boladigan tegishini ham sotib, qimorga b o y b e r g a n! (Sobir Abdulla). 2) Shunday qilib, bahorda b o y b e r g a n on besh kunni ham qaytarib oldik (Ibrohim Rahim). 3) Kulgiga tolib turganlar endi sir b o y b e r i b q o y g a n yigitchaning ustidan xaxolashdi (Pirimqul Qodirov). Korinadiki, bu frazemaning lugaviy ma'nolarida leksik qurshov farqli, lekin grammatik tabiat bir xil.
Mana bu frazemaning lugaviy ma'nolarida leksik qurshov ham, grammatik tabiat ham farqli:
Do'stlaringiz bilan baham: |