|
ABU NASR FORORIY
tufayli unsurlar bir-birlaridan paydo bo’Iadilar, hamda o’zlari uchun o’zga jismlarni yaratadilar. Paydo bo’lish va fasodga kelsak, ular haqida bunday fikr bildirilgan: bir holat boshqa holatga o’tadi, paydo bo’lish-rivojlanish, fasod (barbod bo’lish) — inkorni bildiradi. Paydo bo’lish — al-kavn nimaligi ravshan ekan, demak. bir jismning boshqasidan paydo bo’lishi, biri boshqasining ta'siriga uchrashi, biri boshqasiga ta'sir etishi uchun ular bir-birlariga tegib turishlari kerak. Buning uchun avvalo paydo bo']ish va fasod jarayonini o’rganish zarur bo’ladi, ularning o’zi nimadan iborat, qanday va nimada mavjud ekanliklarini bilish kerak. Yana, paydo bo’lish va fasod oddiy birlashishdan yoki ajralishdan iborat emasliklarini, bir holatdan boshqa holatga o’tish, na paydo bo’lish va na fasod emasligini ko’rsatish kerak bo’ladi. So’ngra Arastu, sifatlari ta'sir etish va ta'sirlanish (harakatlantirish va harakatlanish)dan iborat jismlarning talomusini (bir-bir!ariga tegib turishlarini) ko’rib chiqadi. U yana, biri boshqasiga ta'sir o’tkazuvchi va boshqasi o’zi ta'sirlanuvchi jismlarning xislatlarini ko’rib chiqadi.
So’ngra u, ta'sir (harakat) nima va ta'sirlanish (harakatlanish-boshqa bir kuch ta'sirida) nima ekanligini, ular ushbu tuyg’u ila idrok etiluvchi sifatlarda bo’lishlarini tahlil etadi, bu qanday ro’y berishini tushuntiradi.
Arastu yana birikish (sintez), qorishish va boshqa tabiiy jismlar mavjudiigi sababi bo’lmish to’rt unsurning qo’shilishi natijasini tahlii etadi.
YETTINCHI BO’LIM
Bularni ko’rib chiqqach, Arastu o’sha to’rt (tuproq. oJov, havo va suv) jismning tahliliga o’tadi. Bu unsurlar qanday xislatga ega, ularga qanday mazmun singdiriJgan, ularda shunday bo’lishiariga yordam beruvchi asos va kuchlar bormi, ular o’z mohiyatlariga ko’ra unsurmilar yoki tabiiy sabablar tufaylimi, ular birinchi eng oddiy jismlarmi yoki ulardan avval boshqa zarralar bormi. ularga ularni benihoya etuvchi kuchJar hamroh bo’ladimi yoki ular nihoyali (chegaralangan)mi. Bu yerda Arastu, avvalgi aytib
134
ARASTU FALSAFASI
So’ngra, unga tolmis unsur, mohiyat tomonidan zid va kuch jihatidan bo’shroq bo’lish uchun unga qaraganda kamroq mohiyat va kuchga ega bo’lmog’i kerak bo’ladi. Markazga yaqin bo’lgan barcha jismlar eng kam darajadagi kuch va mohiyatga ega bo’lishlari zarur, - faqat shunday kuchki, bu kuch vositasida unsur, unsur bo’la olsin xalos va faqat shunday mohiyatki u mohiyat vositasida unsur, javharlasha olsin.
Yana, markazdagi boshqa bir unsurga intilayotgan unsurning harakatchanlik qobiliyati va boshqa unsur bilan aralashish qobiliyati yana kuchliroq bo’lmog’i zarurdir. Boshqa uchta u bilan aralashgan unsurlar aralashishni behad ko’p xillaridan iborat bo’ladi. Arastu bularga sabab ta'sir o’tkazuvchi (harakatlanuvchi) sabab bo’Imish fazoviy jismlar ularning moddalari va ularga xos bo’lgan narsalardan kelib chiqadi deb aytadi.
So’ngra, u ushbu unsurlarni nom qo’yib belgilash zarur, deydi. Chunki, ular qandaydir yo'l bilan o’z ziddiyatlari bilan aralashishdan emas, ayrim va erkin mohiyatlarga egadirlar. Chunki ular (unsurlar) unsur bo’lishlarining boisi bo’lmish zaruriy mohiyatlarga egadirlar. U ularni belgilash uchun ularga yangi nom bermaydi, balki shu unsurlarning boshqa unsurlar bilan aralashuvlari (muxtalit) natijasida olingan jismlarning nomlarini saqlab qoladi. Shuning uchun u unsurlarning nomlari ma'lum bo’lgan xillarini ko’rib chiqadi. Masalan, mexanik harakat xillaridan qaysi biri, qandaydir bir unsurning xuddi shunday harakati bo’lmog’i uchun eng yaqin turadi yoki tuyg’u bilan idrok etiluvchi qaysi sifatlarning qaysi xili biron-bir unsurda mavjud bo’lgan sifatlar bo’lib qolishga yaqinroq turadi? Unsurlarning bir xillarining nomini Arastu shu unsurlar majmuasining nomiga ko’chiradi.
Fazoviy jismlarga tutashuvchi jismni u "olov" deb ataydi va bu olov, bizda bor bo’lgan olov emasligini tushuntiradi, chunki xalq nazarida olov, alanga va yonayotgan cho’g’ ma'nosinigina kasb etadi.
Madomiki alanganing harakati, alanga to havoni qamrab olgunga qadar, havoning yonishining boisi bo’lmish harakatning qandaydir xislatini kasb etar ekan, boshqa unsurlarni aylanib o’tib va fazoviy jismlarning bironta egma
139
Do'stlaringiz bilan baham: |
