|
ABU NASR FOROBIY
barkamolligi qanday, odam mohiyat kasb etishiga va ana shu eng yuksak barkamollikka erishishga uning (mohiyatning) ta'siri nimalardan iborat ekanligini tahlil qilishga odam majbur bo’ladi. Buning uchun u, insonning o’zining qandayligini, insoniyligi nimadaligini, bularni bilishga intilishi uchun (agar shunday intilish bo’lsa) uning mavjudligi nega yaratilgan va nimadan iborat ekanligini bilib olmasa, idrok etmasa, u holda qanday maqsadga intilishi zarurligi mavhum bo’lib qoladi.
Arastu, haqiqiy insoniy faoliyat bo’lgan faoliyat (harakat), agar insonning koinotda yaratilishi sababi bo’lgan maqsad aniq ma'lum bo’lsa, u holda inson uning (koinotning) bir qismi ekanligi va shu koinot bilan bir umumiylikni tashkil etishi haqida xabar berishini tushuntiradi. Agar to’quvchi, kosib va shahar fuqarosining har biri o’zining nega yashayotganini bilmasa maqsad va manfaat darajasi mavhum bo’lsa, har birining ayrim-ayrim maqsadlari ham noma'lum boladi, bu xuddi, agar bo’laklardan iborat umumiyatning maqsadi noma'lum bo’lsa, uning bir bo’lagining maqsadini aniqlab bo’lmasligiga o’xshaydi. Shunga o’xshash, toki badandagi boshqa a'zolar orasida qo’lning mohiyati, maqsad va faoliyati noma'lum qolar ekan, bir barmoqning ham mohiyati, maqsad va faoliyati noma'lum bo’lib qolaveradi. Biz avvalo butun vujudning oxirgi, eng yuksak maqsadini bilib olishimiz zarur. Shunday qilib voqeliklar umumlashmasi, har bir bo’lagining maqsadi yo shu bo’lakning o’zi yoki barcha umumiyat erishadigan so’nggi maqsadga sabab bo’luvchi muqarar, zaruriy foydali bir narsa bo’ladi.
Muqarrar, inson koinotning bir bo’lagi (qismi) ekan, va agar biz uning maqsadini, faoliyatini, foydaliligini va (butun borliqqa munosabatining) darajasini aniqlamoqchi bo’lsak, biz avvalo butun koinotdan kelib chiqadigan maqsadni bilib olishimiz zarur bo’lardi. Shunda bizga, butun koinot maqsadi bo’lgan maqsadga erishishda, shu koinotning bir bo’lagi bo’lishimiz zarurligi ravshan bo’lar edi. Odamga taalluqli narsani bilish uchun biz odamning maqsadini (undan paydo bo’luvchi maqsadini) va insoniy barkamollik (nima ekanligi) ni bilishga intilishimiz zarur. Buning uchun biz butun koinotdan kelib chiquvchi maqsadni bilishga majbur bo’lamiz. Ammo
106
— ARASTU FALSAFASI
bunga, butun koinotni tashkil etgan barcha bo’laklarni va ularning asoslarini bilmay turib erishib bo’lmaydi. Biz, bu maqsad o’zi nimadan iborat ekanligini, qandayligini, nima tufayli va nima uchun u mavjudligini bilishimiz kerak. Bu butun koinotni tashkil etgan barcha narsalar majmuasiga ham, uning har bir bo’lagiga ham taalluqlidir.
Insonga ikki narsa xos. Ulardan biri — tabiatdan olingan, boshqasi-niyat (xohish) bo’yicha. Agar biz tabiatdan olinadigan barkamollik va shu barkamollik mahsuli bo’lgan maqsad haqida bilishni xohlasak, u holda biz so’nggi maqsadi inson bo’lgan tabiat umumlashmasi haqida bilishimiz kerak bo’ladi, (o’z riavbatida) insonning o’zi ham shu koinot maqsadlari umumlashmasining fitriy qismidir. Darhaqiqit, agar koinot tabiatga taalluqli bo’lsa va uning ko’plab bo’laklari ham tabiat ashyolariga kirsa, u holda, tabiatan koinotni bildiruvchi hamma narsa - butuni yo bo’lagini va undan insonga tabiatan xos bo’lgani haqida, tadqiqiot, mulohaza va o’rganish orqali ayrim fikrlash kerak bo’ladi. Bunday tadqiqiot "tabiiy fikrlash" deb ataladi. Insonga va boshqa narsalarga taalluqli niyat xohish orqali, hamda niyat hosilalaridan kelib chiqadigan xos narsalar tadqiqot, mulohaza va o’rganish orqali ko’rib chiqiladi va u "irodaga asoslangan insoniy bilim" deb ataladi. Bu holat bashariyatga taalluqli bo’lgani uchun bir odamga ham taalluqlidir.
Agar inson yaratilishining maqsadi bo’lmish barkamollik insonga faqat tabiatan xos bo’lganida va faqat yaxshi niyat bilan amalga oshirilganida edi, u holda barkamollikka yetishtiruvchi faoliyat va hayot tarzi faqat chin insoniy fazilat, ezgu ishlar va faoliyatlar go’zal hayot tarzi bo’lur edi. Ammo insonni ushbu barkamollikdan mahrum etadigan holatlar ham bor, ular insoniy bo’lmagan faoliyatlar va hayot tarzi bo’lib, ular yaramas, xunuk va yomon ishlar hamda yomon faoliyatlardir. Biz ulardan qaysi birlarini qabul etishimiz va qaysi birlaridan o’zimizni olib qochishimiz kerakligini bilib olishimiz zarur bo’ladi.
Agar insonga tabiatan xos bo’lgan biror narsa vaqt o’tishi bilan niyat va erkin tanlovga o’tsa, u holda avval unga tabiatan taalluqlisini, keyin esa erkin tanlov orqali o’zlashtirganini
107
Do'stlaringiz bilan baham: |
