Foydali qazilmalarning genetik va sanoat turlari

16.4. Vulkanogen cho‘kmalar 
Vulkanogen cho‘kma konlari geosinklinal va platformali dengizlar qismida 
hosil bo‘ladi. Geologik rivojlanishning geosinklinal sikllari erta bosqichida, bazaltli 
vulkanogen harakatlar natijasida mavjud bo‘lgan chiqindilar olib kelinganda, 
evgeosinklinallar tubida temir, marganets va kolchedan konlari vujudga kelgan. 
Ba’zan geologlar ushbu genezisga, qora slanets formatsiyasiga muvofiq, rangli 
va nodir metallar, hamda boksit, fosforitli cho‘kindi konlari taalluqli deb, 
hisoblashadi. 
Metamorfogen konlari tasnifida geologik rivojlanishning geosinklinal 
bosqichiga tegishli temirli vulqon cho‘kindi ma’danlar sifatida temir, kvarsit konlari 
keltirilgan. Platforma va geosinklinallardan platformalarga o‘tish sharoitida temir, 
marganets, qo‘rg‘oshin va ruh ma’danlari tashkil topgan. Misol tariqasida, Lan Dil 
(Germaniya) va Atasu (Markaziy Qozog‘iston) konlarini keltirish mumkin. Bu konlar 
o‘rta va yuqori devon davri yotqiziqlaridan iborat bo‘lib, ularda qizil temirtoshlar joy 
topgan. Erta devon jinslari keratofillar va ularning tepasidagi diabazli tuflar, hamda 
diabazli qatlamlardan tashkil topgan va umumiy qalinligi 500-1000 m dan iborat. 
Atasu konidagi ma’dan tanalari beshta stratigrafik gorizonlarda ma’lum. Ular 
ichida asosiy qatlam 37-sonli “chegara uyumi” bo‘lib, o‘rta devon davrining tuflari va 
diabazlarining yuqorisidan joy olgan slanetslar tubida hosil bo‘lgan. Qatlamlarining 
qalinligi 2-4 m bo‘lgan ma’dan tanalari gematit, kvars, kalsit va xloritdan iborat 
bo‘lib, ulardan tashqari dolomit, siderit, magnetit, pirit va qattiq bitumlar ham joy 
olgan. 
Xulosa 
Mavzu cho‘kma (cho‘kindi) konlarining hosil bo‘lish jarayonlari haqida bo‘lib, 
ular asosan 4 guruhga: mexanik, kimyoviy, kaloid eritma va bioximik cho‘kmalarga 
bo‘linishi to‘g‘risida to‘liq ma’lumotlar berilgan. Bundan tashqari, cho‘kindi konlarda 
minerallarning 3 xil gruppasi – Nurash jarayoniga chidamli minerallar (kvars, rutil, 
ba’zan dala shpatlari, piroksenlar, amfibollar, slyudalar va boshqalar), Kimyoviy 
nurash mahsulotlari (kaolin, montmorillonit, suvli slyudalar, opal, temir va 
marganetsning suvli oksidlari va boshqalar), YAngi cho‘kindi hosilalar (karbonatlar, 

---

97 
tuzlar, fosfatlar, ruda minerallari, kremniyli mahsulotlar, vodorod sulfidli birikmalar 
va boshqalar) uchraydi.