Metallarni ishlash

Aim.uz

Metallarni ishlash - metallar va qotishmalarga issiqlik (termik), mexanik, kimyoviy ishlov berishda bajariladigan ishlar majmui. Metallarni termik ishlash — metall va krtishmalarning xossacharini (ichki tuzilishini) oʻzgartirish uchun qoʻllaniladigan amallar: yumshatish, toblash, normallash, boʻshatish, yaxshilash, chiniqtirish, kimyoviytermik ishlash, passivlash. Yumshatish — metallarni maʼlum temperaturagacha qizdirib, shu temperaturada maʼlum vaqt tutib turgach, asta-sekin, baʼzan, pech bilan birga sovitish; bunda metallarning xossalari oʻzgaradi. Natijada metallarning bol-gʻalanuvchanligi va plastikligi oshadi, magnitlanish va boshqa xususiyatlari yaxshilanadi. Toblash — metallarni maʼlum temperaturagacha qizdirib, tez sovitish; bunda metallarning bir xil boʻlmagan struktura holatlari mustahkamlanadi, metallarning xususiyati turlicha oʻzgaradi. Normallash — kam (0,3% gacha) va oʻrtacha (0,3—0,6%) uglerodli poʻlatni, taxminan, 800—950° gacha qizdirib, havoda sovitish; bunda poʻlat tarkibidagi yirik donachalar kichrayadi, poʻlatning mustahkamligi, plastikligi va qovushoqligi oshadi. Yaxshilash — termik ishlashning bir turi; 550—650° temperaturada toblash va boʻshatishdan iborat. Dinamik nagruzka ostida ishlaydigan mashina detallari uchun qoʻllaniladi. Chiniqtirish — metall va qotishmalarni xona temperaturasida koʻp vaqt saqlab (tabiiy chiniqtirish) yoki kizdirib (sunʼiy chiniktirish) ularning strukturasi va xususi-yatlarini oʻzgartirish. Qattikligi, mustahkamligi, magnit va boshqa xossalarini yaxshilash. Metallarni kimyoviytermik ishlash — metallarni kimyoviy faol gaz, qattiq yoki suyuq mu-hitda yuqori temperaturada qizdirish va shu temperaturada bir oz sovitish. Bunda metall buyumlar sirtqi qatlamlarining ki-myoviy tarkibi, strukturasi va xususiyati oʻzgaradi. Bunga azotlash, xromlash, metallash va boshqa kiradi.

Metallarni mexanik ishlash — qirindi olish yoʻli bilan detallarga turli shakl va oʻlcham berish. Metall kesish asboblari (keskich, parma, zenker, razvyortka, freza va boshqalar) va metall kesish stanoklari (tokarlik stanoklari, silliqlash stanogi, randalash stanogi va boshqalar) da bajariladi. Metallarni bosim bilan ishlash — metall zagotovka va buyumlarni qirindi olmay tayyorlash. Metallarning plastikligidan foydalanishga asoslangan. Asosiy turlari: prokatlash — metallni aylanuvchi silindr (joʻva) lar orasidan oʻtkazish (rayem, a); choʻzish — metall zagotovkani oʻz oʻlchamidan kichik oʻlchamli teshikdan tortib oʻtkazish (rayem, b); presslash — metallni berk silindr teshigidan siqib chiqarish (rayem, v); bolgʻalash — metallarni bolgʻa yoki press bilan koʻp marta va dambadam urib, zarur shakl va oʻlchamga keltirish (rayem, g); list shtamplash — list, lenta yoki polosa metallni qalinligiga uncha xalal yetkazmay deformatsiyalash (rayem, d); bunda metall puanson va matritsaning ish qismiga mos shaklni oladi. Hajmiy shtamplash — metall (zagotovka) ning barcha oʻlchamlarini oʻzgartirib deformatsiyalash (rayem, ye); bunda metall maxsus asbob (shtamp) boʻshligʻi shaklini oladi. Eritmalar metall sirtida uni korroziyadan sakdaydigan yupqa oksid parda hosil qiladi. Oksid parda metallni tashki muxit taʼsiridan sakdaydi, uni koʻrkamlashtiradi. Metall hech qanday modda bilan reaksiyaga kirishmaydi. Temir, nikel, kobalt, xrom, marganets, alyuminiy va boshqa metallar "passivlanadi", yaʼni maxsus moddalar — oksidlovchilar (mas, xromatlar) bilan ishlanadi.

Temirchilik - 1) temirni bolgʻalab turli buyumlar (ketmon, oʻroq, tesha va boshqalar) yasash kasbi. T. kishilik jamiyatining eng qadimgi davrlarida paydo boʻlgan. Mil. av. 3—4ming yillikda Eron, Mesopotamiya, Misrda temirni sovuklayin va qizdirib bolgʻalab, turli xil aslahalar, mehnat qurollari va boshqa buyumlar yasalgani maʼlum. Oʻzbekiston hududida T. ishi maxsus doʻkonda amalga oshirilgan. T. doʻkonida — oʻchoq, qoʻra, supa, oʻra, choʻpkunda; ish qurollaridan sandon, bosqon, bolgʻa, ombur, egov, charx, dam va h.k. boʻlgan. Temirchi temirni otashdondagi oʻtga qoʻyib qizdiradi, metall tobiga kelib, oq tusga kirgach, uni sandonga qoʻyib, zarur shaklga kelguncha bolgʻalaydi. Bu ishlar usta, bozgʻonchi va damgir tomonidan bajarilgan. T. hozir ham keng koʻlamda saqlanib qolgan; 2) ogʻir mashinasozlikning metallni bolgʻalab, shtamplab, presslab turli buyumlar ishlab chiqariladigan tarmogʻi. Bu tarmoq 16-a.da Yevropada birinchi marta suv bilan ishlaydigan mexanik bolgʻa yaratilganidan keyin rivojlandi. 19-a.larda mashinada shtamplash, bugʻ bilan ishlaydigan bolFa, gidravlik press vujudga keldi. 20-a. 50y.lariga kelib T.ning yangi usullari, yaʼni qiyin deformatsiyalanadigan materiallarni portlatib yuqori tezlikda shtamplash, gidrostatik press lash (gidroekstruziya) va boshqa usullar yaratildi. T. materiallarni deformatsiyalashga, yaʼni ularni yemirmay, tashqi kuch taʼsirida shaklini oʻzgartirishga asoslangan. T.ning keng ishlatiladigan usullaridan biri bosim bilan ishlov berish. Bu usul mashinaning eng muhim detallarini tayyorlashda ishlatiladi. Metall ishlashning asosiy usullari dastlabki materiallarning holatiga (prokat, quyma va boshqalar), jihozlarga (press, bolgʻa), asboblar bilan uskunalanishiga va texnologik usullarga bogʻliq. Shu alomatlariga qarab, T. bolgʻalash, hajmiy va list shtamplash, presslash turlariga boʻlinadi (q. Metallarni ishlash).

Bolgʻalash — metallarni bosim bilan ishlash usullaridan biri (q. Bolgʻalash, Bolgʻalash mashinasi). Shtamplash — materiallarga bosim bilan ishlov berish; bunda zagotovkaga shtamplarda plastik deformatsiya berilib, zarur shakldagi buyumlar olinadi. Shtamplash 0,5—30 t li katta bolgʻalarda, 6—100 Mn (600—10000 tonna kuch) kuch bilan zarb beradigan issiklayin shtamplaydigan krivoshipli presslarda, 750 Mn (75000 tonna kuch) kuch bilan zarb beradigan gidravlik presslarda bajariladi. Shtamplash materiallarni ancha tejaydi, buyumlar tannarxini kamaytiradi.

Presslash — turli profilli materiallar, simlar, quvurlardan zagotovka va buyumlar olish usuli. Hajmiy yumshok, materiallar (paxta, xashak va boshqalar) ni paketlashda, ikkilamchi xom ashyolar (qirindi, chiqindi)ni qayta ishlash va boshqalarda ham ishlatiladi.

T. yoʻli bilan ishlab chiqariladigan buyumlar avtomobil va aviatsiya sanoatlarida, traktorsozlik, asbobsozlik, yengil sanoat, uyroʻzgʻor va boshqa tarmoqlarda ishlatiladi.