Foydali qazilmalarning genetik va sanoat turlari

6.1. Granitli pegmatitlar
Granit pegmatitlari nordon jinsli massivlarning ichida hosil bo‘lganligi uchun, 
ularning mineralogik tarkibi ona jinslar – granit, granodioritnikiga to‘g‘ri keladi. Bu 
pegmatitlarning asosiy qismi kvars, dala shpati va slyudadan tuziladi. 
Pegmatit qotishmalarida H
2
O, HCI, HF, H
3
BO
3
, H
3
PO
4 
kabi uchuvchan 
komponentlarning ko‘payishi, nodir va siyrak elementlarning yig‘ilishi tufayli, 
shunday komponent va elementlardan tuzilgan yangi minerallar paydo bo‘lib, ular 
pegmatitlarda aksessor qo‘shimchalar sifatida uchraydi. Bu minerallar gruppasiga 

---

33 
muskovit, topaz, turmalin, berill, litiy lipidolit, spodumen, siyrak er elementli – ortit, 
sirkon, monatsit, kolumbit, tantalit, samarskit, uranitit va boshqalar kiradi. 
Pegmatitlarni ona jinslardan ajratib turadigan belgilardan biri minerallarning 
yirik kristallanishidir. Granit pegmatitlarining tarkibi ona jinslarning tarkibiga 
bog‘liq. Agar pegmatit hosil qiluvchi qotishma-eritmalar ona jinsi granit yoki tarkibi 
granitga yaqin granit-gneys, kristalli slanets jinslari orasida shakllansa, bu holda 
granitning tarkibiga mos keladigan toza chiziqli pegmatitlar vujudga keladi. Pegmatit 
hosil qiluvchi qotishma eritma-granitdan farqlanuvchi tog‘ jinslari bo‘lsa, chalkash
chiziqli pegmatitlar hosil bo‘ladi.
Granit pegmatitlari tarkiblari va ichki tuzilishlariga ko‘ra oddiy 
(differensiyalanmagan) va murakkab (differensiyalangan) pegmatitlarga bo‘linadi. 
Oddiy pegmatitlar dala shpatlari va kvarsdan tuzilgan bo‘lsa, murakkablari turli 
minerallardan tashkil topadi va ko‘pincha zonal tuzillishga ega bo‘ladi.
Pegmatitlar o‘zlari hosil bo‘ladigan manbaga qarab, ikkiga bo‘linadi. 
(A.I.Ginzburg, 1952), singenetik va epigenetik. Singenetik yoki shlir pegmatitlar 
qoldiq-pegmatit hosil qiluvchi qotishmalarning yig‘ilgan joyini o‘zida shakllanishidan 
hosil bo‘ladi. Tinch tektonik sharoitda vujudga keluvchi tomchi, oval shakllaridagi 
kontaktlari sezilarsiz bunday pegmatitlar ona jinsning bag‘rida uchraydi. 
Epigenetik pegmatitlar tektonik sharoitga qarab ona jinsning orasida yoki 
cho‘kindi-metamorfik jinslar ichida tomir shaklida uchraydi. Tomirlarning kontakti 
keskin bo‘ladi. Murakkab (differensiyalangan) pegmatitlar shu gruppaga kiradi. 
Pegmatit konlarini o‘rganish borasida A.E.Fersman katta ishlar olib borgan. 
O‘rta Osiyo pegmatitlarini har taraflama o‘rganishda H.M. Abdullaev, 
Q.L.Boboev, 
H.N.Boymuhamedov, 
S.M.Bobojumaev, 
N.K.Djamolitdinov, 
I.X.Hamroboev va boshqalarning hizmatlari katta.