Foydali qazilmalarning genetik va sanoat turlari

 
 

---

31 
6. PEGMATIT KONLARINING HOSIL BO‘LISH JARAYONLARI 
Pegmatitlar
(yunoncha pegmatos – bog‘lanish, aloqa) – otqindi, aksari er tomir 
nordon tog‘ jinslari. Pegmatitlar tarkibidagi ortoklaz va kvarslar o‘ziga xos o‘sishga 
ega, agar bu o‘simtalar juda ham ingichka bo‘lsa ular mikropegmatit deb ataladi.
 
Pegmatitlar pnevmatolit bosqichida qoldiq magmalardan hosil bo‘ladi, ular 
magma temperaturasi pasayganda gaz va bug‘simon moddalar bilan to‘yinadi. 
“Pegmatit” terminini dastlab fransuz olimi R.J.Ayui (1801) xozirgi yozma granit, 
grafikali pegmatit yoki 
yaxudiy
toshini belgilash uchun kiritgan. 
Magmatik jarayonning oxirgi etaplarida uchuvchi komponentlarga boy bo‘lgan 
qoldiq qotishmalarining shakllanishidan hosil bo‘ladigan birikmalar pegmatit deb 
yuritiladi. 
Pegmatitlardan nodir metallar – berilliy, litiy, niobiy, tantal, sirkoniy, qalay; 
siyrak elementlar – rubidiy, seziy, grafniy; qimmat toshlar – zumrad, sapfir, berill, 
topaz va ruda emas xom ashyolar – muskovit, dala shpati, kvars, korund kabilar qazib 
olinadi. 
Ko‘pchilik pegmatitlar yuqori temperaturada (A.E.Fersman bo‘yicha 700 – 
400
o
S oralig‘ida), bir necha 1000 atmosfera bosim ostida va sezilarli chuqurlikda 
(A.Ginzburg bo‘yicha 2 - 7 km) bo‘lib o‘tadigan magmatik jarayonning mahsulidir. 
Pegmatitlar intruziv jinslar bilan chambarchas bog‘langan bo‘lib, ulardan 
o‘lchamlarining kichikligi, shakllarining tomir va uyasimon, ichki tuzilishi, tog‘ jinsi 
hosil qiluvchi minerallarning kattaligi, uchuvchan birikmali minerallarning 
bo‘lishligi bilan ajraladi. 
Tabiatda eng ko‘p tarqalgan pegmatitlar nordon magmatik jinslar bilan bog‘liq 
bo‘lib, granit pegmatitlari deb nom olgan. Ishqoriy, asosiy va o‘ta asosiy jins 
pegmatitlari esa kamdan - kam uchraydi (1 - jadval). 

---

32 
1 - jadval 
Struktura 
Bosqi
ch 
Magmatik jins
formatsiyasi 
Pegmatit 
tipi 
Tarqalish darajasi 
Ge
os
inkl
inar
Erta 
O‘rta
Kech 
O‘rta asosiy va 
asosiy plagiogranit
Senit granodiorit 
Granit 
Kichik intruzivlar
Asosiy 
Ishkoriy
Granit 
Granit 
Granit 
Juda kam 
Kam 
Kam 
Juda ko‘p 
tarqalgan 
Kam 
P
latf
o
rma
- 
- 
- 
Granit 
Asosiy 
Ishqoriy
Granit 
Asosiy 
Ishqoriy
Kam 
Kam 
Keng tarqalgan