Foydali qazilmalarning genetik va sanoat turlari

Nazorat savollari

• 
  Volfram va uning qo‘llaniladigan sohalarini aytib bering.
  
• 
  Volfram konlari haqida qanday ma’lumotlarni bilasiz?
  
• 
  Mis va uning qo‘llaniladigan sohalarini aytib bering.
  
• 
  Mis konlari haqida qanday ma’lumotlarni bilasiz?
  
• 
  Qo‘rg‘oshin va ruxqo‘llaniladigan sohalarini aytib bering.
  
• 
  Qo‘rg‘oshin va rux konlari haqida qanday ma’lumotlarni bilasiz?
  
• 
  Qo‘rg‘oshin va rux qo‘llaniladigan sohalarni sanab bering.
  
• 
  Alyuminiyva uning qo‘llaniladigan sohalarini aytib bering.
  
• 
  Alyuminiy konlari haqida qanday ma’lumotlarni bilasiz?
  
• 
  Rangli metallarning zahiralari haqida nimalarni bilasiz?
  

Glossariy
Alyuminiy – mexanik pishiq, engil va oksidlanmaydigan, elektr tokini yaxshi o‘tkazadigan metall, ko‘pgina elementlar bilan qotishmalar hosil qiladi.
Volfram – rangi oqish kulrang juda og‘ir va juda qiyin eruvchan metall.
Mis – qizg‘ish rangli yumshoq, issiqlikni va elektr tokini juda yaxshi o‘tkazadigan, yaxshi cho‘ziluvchan va egiluvchan metall.
Molibden – kumushsimon oq rangdagi qiyin eruvchan metall.
Rux – kumushsimon ko‘kish rangdagi engil eruvchan yaltiroq metall.
Qo‘rg‘oshin – oqish havo rangdagi juda yumshoq, engil eruvchan, kislotalar ta’siriga chidamli bo‘lgan metall.
Rangli metallar – alyuminiy, volfram, mis, molibden, rux, qo‘rg‘oshin va boshqa foydali qazilmalar.


21. ASL METALLARNING SANOAT TURLARI
21.1. Oltin konlari va ularning sanoat turlari
Sof oltin-sariq rangdagi yumshoq, issiqlikni va elektr tokini yaxshi o‘tkazadigan yaltiroq metall. Oltin kislotalarda erimaydi. Ochiq havoda deyarli o‘zgarmaydi. Oltinning erish harorati- 1063^oS; qaynash harorati- 2660^oS; solishtirma og‘irligi -19,6; klarki- 0,00000048.
Oltin insoniyatga ma’lum bo‘lgan eng qadimgi metalldir. O‘z xossallariga ko‘ra oltin zebu-ziynat buyumlar tayyorlashda, tangalar zarb qilishda qo‘llanilib kelgan. Hozirgi vaqtda oltin dunyoda qiymatni belgilovchi asosiy mezon hisoblanib, valyuta metalldir. Ishlab chiqarishda oltinning asosiy qismi quymalar shaklida saqlanib, davlatlarning oltin zahiralarini tashkil qiladi. Bundan tashqari oltin–tilla buyumlar tayyorlashda tibbiyotda yuqori aniqlikda ishlashi zarur bo‘lgan asbob- uskunalar ishlab chiqarishda keng qo‘llaniladi.
Hozirgi kunda oltinning 22 minerali ma’lum. Ularning asosiylari-sof tug‘ma oltin, elektrum va telluridlardir. Bir yilda, 2005 yil ma’lumoti bo‘yicha, dunyo bo‘yicha 2519 ming t oltin ma’dani qazib olinadi. SHundan 296 t oltinni JAR ishlab chiqaradi. O‘zbekiston oltin qazib olish bo‘yicha dunyo mamalakatlari birinchi o‘nligining to‘qqizinchi o‘rinda turadi. Bir yilda (2005 yil) 79 t. oltin qazib olinadi. Oltinning sanoat to‘plamlari deyarli hamma turdagi konlar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Ularning asosiylari quyidagilardir.
1. Metamorfizmga uchragan konlar – ya’ni oltini konglomerat JARdagi Vitvatersrand rayoni konlari.
2. Tomirsimon kvars sulfidli gidrotermal konlar–Rossiyadagi Berezovsk, O‘zbekistondagi Kauldi koni.
3. Kvars sulfidli gidrotermal shtokverk konlar-O‘zbekistondagi Muruntov koni, Marjonbuloq koni.
4. Kvars–oltinli tomirsimon magmatik konlar–O‘zbekistondagi Zarmiton koni.
5. Sochma konlar – Rossiyadagi Uzoq SHarq konlari.