Formal kinetika 113

C 2H6+Cl2—>C2H5Cl+HCl reaksiyasida zanjir bo‘g in i quyidagi (ci)
va (b) elementar reaksiyalardan iborat boiadi:

Zanjirli reaksiyalarning yana ham murakkabroq turi, bu tarmoqlangan
zanjirli reaksiyalardir. Bimday reaksiyalarga bir vaqtda ikki
yoki undan ortiq faol markazlaming hosil boiishi bilan boradigan
reaksiyalar kiradi. Bu kabi reaksiyalarda faol markazlaming hosil
boiishi va shubilan birga, reaksiya tezligining oshishi shiddatli ravishda
sodir boiib, dastlabki moddalar miqdorini yetarlicha kamayish
vaqtigacha tezlik oshadi so4ngra kamayadi. Bu turdagi reaksiyalarga
oksidlanish (yonish yoki portlash) bilan boradigan reaksiyalar kiradi. Masalan, yuqori haroratda metanning oksidlanishi natijasida hosil
boiadigan # 0 * radikali reaksiyaning oraliq mahsuloti - forma ldegid
bilan ta’sirlashib, uchta 'OHradikalini hosil qiladi:
Har bir hosil bo'lgan faol markaz orqali reaksiya davom etishi
natijasida tarmoqlangan reaksiya sodir boiadi.
Tarmoqlangan zanjirli reaksiyalar tezligini quyidagicha ifodalash
mumkin:
bunda: gn - faol markazlarning soiiish tezligi, fn - tarmoqlanish
natijasida faol markazlarning hosil boiish tezligi
126-127-128-129-130. Nur ta’sirida boradigan reaksiyalarga fotokimyoviy reaksiyalar
deb aytiladi. Bunday reaksiyalar gaz, suyuq va qattiq fazalarda
sodir boiishi mumkin. Bunday reaksiyalarga quyosh nuri ta’sirida
boradigan o\simlildardagi fotosintez reaksiyalarini, lyuminesensiya
hodisasini va turli bo'yoqlar rangini nur ta’sirida o'zgarishini misol qilib ko'rsatish mumkin. Bunday reaksiyalar to'lqin uzunligi 170
dan 750 nm gacha bo'lgan ko'zga koiinuvchi va ultrabinafsha nurlari
ta’sirida sodir boiadi. Misol sifatida fotosintez reaksiyasini (a),
fotografiyadagi kumushni galogenli birikmalarining (b), va peroksidlaming
(v) parchalanishini keltirish mumkin:


Nur ta'sirida boradigan fotokimyoviy reaksiyalar qonuniyatlaridan
biri Buge (1729) va Lambert (1760) tomonidan yaratilgan
boiib, uni Buge-Lambert qonuni deb ataladi. Bu qonun muhitning
nur yutish qobiliyati energiya oqimiga bogiiq emasligini
ko'rsatadi:

1852-yilda Ber tomonidan muliitning yutuvchanligi L bilan shu
qatlamdagi tushayotgan numi yutayotgan molekulalar miqdori (/?)
o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik aniqlandi:

Fotokimyoviy reaksiyalarning birinchi qonuni Grotgus va Dreperlar
tomonidan yaratilgan bo'lib, u quyidagicha ta’riflanadi: faqat
muhit tomonidan yutilgan nur undagi sodir boiadigan kimyoviy
o‘zgarishlarga sabab bo'ladi.
Eynshteyn va Shtem tomonidan asoslab berilgan fotokimyoning
ikkinchi qonuni ekvivalentlik qonuni deb ataladi va u quyidagicha
ta’riflanadi: birlamchi ta’sirlanishdagi yutilgan nur kvanti bir dona
molekulaning o‘zgarishiga olib keladi.
Eynshteyn-Shtarkning ekvivalentlik qonuniga ko'ra, bir mol
modda tomonidan yutilgan energiya quyidagicha ifodalanadi:


Fotokimyoviy reaksiyalar bir necha turga bo'linadi. Shulardan
biri fotoparchalanishyoki fotodissotsilanish reaksiyalaridir.
fotoparchalanish
Bu reaksiyaning birinchi bosqichidir. Reaksiyaning ikkinchi
bosqichini nur ta’sir etmay “qorong'ida’* boradigan qismi tashkil
etadi: