|
A —► L + .....
Reaksiya tezligi doimiysining oichov birligi
dan n=1 bolganda boiadi. Shuning uchun birinchi tartibli
reaksiya tezlik doimiysi konsentratsiyani ifodalash oichov
birligiga bogiiq boimaydi. Birinchi tartibli reaksiyalarga quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:
1. Atsetoxloranilinni paraxloratsetoanilidga izomerlanish reaksiyasi
2. Dimetil efmning parchalanishi
3. Murakkab efiming suyultirilgan eritmadagi gidrolizi
Bu reaksiyada suvning miqdori ko'p boiganligi sababli, uning
konsentratsiyasi o'zgarmay qoladi deb hisoblanadi. Shuning uchun
ham bu kabi reaksiyalami psevdomonomolekulyar reaksiyalar deb
ataladi.
147-148-149-150-151. Ikkinchi tartibli reaksiyalar. Ikkinchi tartibli reaksiyalarga
turli fazalarda sodir boiadigan gomogen reaksiyalami misol qilib
olishimiz mumkin. Masalan, murakkab efirni sovunlanishi va eterifikatsiya
reaksiyalari:
Gaz fazada sodir boiadigan birikish reaksiyalari
Ikkinchi tartibli reaksiya tezligi
doimiysining o'lchov birligi qoilanilayotgan konsentratsiya birligiga
bogiiq b o iib
bilan ifodalanadi.
Agarda reaksiyaga kirishayotgan moddalar konsentratsiyalari
o'zaro teng boimasa
1. 2.
k2 ni qiymati quydagiga teng boiadi:
152-153.
156-157-158. Vant-Goff bo'yicha uncha yuqori bo'lmagan haroratlarda haroratni
10° ga oshirganda reaksiyaning tezligi 2-4 marta ortadi. Reaksiya
tezligiga haroratning ta’siri tezlik konstantasining harorat koeffitsiyenti bilan oichanadi kt+10 /k Yuqori haroratda Vant-Goff
qoidasi noto‘g i i natijalami beradi. Shuning uchun bunday hollarda
reaksiyaning tezlik konstantasiga haroratning ta’siri miqdoriy jihatdan
Vant-Goff-Arrenius tenglamasi bilan ifodalanadi.
Arrenius to'qnashgan molekulalaming faqat o'rtacha energiyadan
ko'proq energiyaga ega boiganiarigina reaksiyaga kirishadi,
deb taxmin qildi. Bunday molekulalar faol molekulalar deb
ataldi. Ushbu qarashlarga asoslanib rivojlantirilgan nazariya esa,
faol to'qnashishlar nazariyasi deyildi. Bu nazariyaga asosan to'qnashayotgan
molekulalaming og'irlik markazlarini birlashtiruvchi
to'g'ri chiziq bo'yicha kinetik energiyaning tashkil qiluvchisi kritik
kattalikdan ortiq bo'lgan to'qnashishlardagina samarali b o ia di.
Samarali to'qnashishlarning o'rtacha energiyaga nisbatan ko'p
boigan energiyasi jarayonning faollanish energiyasi deyiladi. Faol to'qnashishlar nazariyasidan hisoblab topilgan tezlik doimiysining
qiymati tajriba natijalariga mos kelishi uchun to'qnashishlarning
yetarli energiyasidan tashqari, molekulalar to'qnashayotganda
ularning maMum oriyentasiyasi ham talab qilinadi. Shu
sababli Arrenius tenglamasiga sterik omil p deb ataluvchi tuzatma
ko'paytuvchi kiritiladi:
Turli reaksiyalar uchun u 10-6 dan 1 gacha bo'lgan oraliqda o'zgarib
turadi.
122-123-124-125. Biz yuqoridagi boiimlarda ko'rib chiqqan reaksiyalardan farqli
ravishda zanjirsimon ko'rinishda sodir boiadigan murakkab reaksiyalar
mavjud bo'lib. bunday reaksiyalar ba'zan faol markazlar
va erkin radikal ishtirokida sodir boiadi. Bunday reaksiyalarning
mavjudligi 1913-yilda M.Bodenshteyn tomonidan blldirilgan. U
1916-yilda zanjirli reaksiyalarda energetik qo'zgkalgan molekulalar,
keyinroq (1918) esa, V.Nemest vodorod xloridni vodorod va
xlordan hosil boiish reaksiyasi misolida atom va erkin radikallar
ishtirok etish sxemasini ko'rsatib bergan.
Zanjirli reaksiyalarga ko'plab misollar keltirish mumkin, masalan,
azonning termik parchalanishi, vodorod va uglevodorodlarning
xlor va brom bilan ta’siri anishi, organik birikmalarning
polimerlanishi, radioaktiv parchalanish reaksiyalari, shu kabi reaksiyalar
qatoriga kiradi.
I.N. Semyonovning taiimotiga ko'ra, zanjirli reaksiyalar sodir
boiish jarayoni, asosan, uch bosqichdan, ya’ni zanjirning hosil
bo'lishi, o'sishi va uzilishidan iboratdir. Zanjirning hosil boiish
bosqichi eng ko'p energiya talab etiladigan jarayondir. H2 va Br, dan HBr hosil boiishida H2 va Br2 aralashmasiga nur
ta’sir ettirilganda,H2 ga qaraganda, Br2 osonroq dissotsilamshi sababli
quyidagi jarayon sodir bo'ladi:
zanjiming oksish reaksiyalari uchun energiya ko'p sarf boimaydi.
Erkin radikallar yoki atomlaming so'nishi, reaksiyaning to'xtashi,
uchinchi bosqich-zanjirning uzilishiga olib keladi. Uzilish
faol markazlami idish devoriga adsorbilanishi (urilishi) va natijada,
neytral molekulalaming hosil boiishiga bogiiq boiadi:
Zanjirli reaksiyalar tannoqlanmagan va tarmoqlangan reaksiyalarga
boiinadi. Tannoqlanmagan zanjirli reaksiyalar ham zanjiming
hosil boiishi, o'sishi va zanjirning uzilishi bosqichlaridan
iborat boiadi. Bunday reaksiyalami tavsiflashda zanjir b o 'g in i va
uzunligi tushunchalaridan foydalanamiz. Zanjir bo*g‘ini, asosan,
reaksiyaning boshlanishiga sababchi boigan va reaksiya davomida
ishtirok etuvchi faol markazlardan hosil boiib, reaksiyada ishtirok
etgan faol markazni qayta tiklanishiga olib keluvchi ketma-ket sodir
boiadigan elementar reaksiyalar yigindisini ifodalaydi, masalan,
Do'stlaringiz bilan baham: |
