Fonetikaning tadqiqot maqsadi va usuliga ko‘ra turlari Reja

Fonemalarning integral belgilari ularning o‘zaro farqlanmaydigan alomatlaridir.

Masalan, «k» va «g» undoshlarining har ikkalasi portlovchi, har ikkalasi sayoz til orqa

fonemalardir. Demak, bu ikki fonema artikulyatsiya usuli va artikulyatsiya orniga ko‘ra

farqlanmaydi.

Fonemalarning integral (farqlanmaydigan) belgilari fonologik ahamiyatga ega emas, ammo

fonologik korrelyatsiya turlarini belgilashda bu belgilarning o‘ziga xos orni bor.

Fonologik oppozitsiya va korrelyatsiyalar. Fonologik oppozitsiya ikki fonemaning bitta

farqlanish belgisi asosida o‘zaro zidlanish hosil qilishidir. Masalan, «u» (lablangan) va «i»

(lablanmagan) unlilari lablanish-lablanmaslik belgisi asosida bir oppozitsiyaga birlashadi: u-i

kabi. Ayni shu belgiga (lablanish-lablanmaslik zidlanishiga) asoslangan O‘-e,o-a oppozitsiyalari

ham bor. Demak, Hozirgi o‘zbek adabiy tilida lablanish-lablanmaslik belgisi asosida shakllangan

uchta oppozitsiya bitta korrellyatsiyaga birlashadi: (u-i)-(O‘-e)-(o-a) kabi.

Hozirgi o‘zbek adabiy tilida unlilar tilning uch darajali ko‘tarilishi asosida ham

oppozitsiya va korrelyatsiya hosil qiladi: i (yuqori tor)-e (o‘rta keng)-a(quyi keng) - i-e-a

korrelyatsiyasi; u (yuqori tor) – o‘ (o‘rta keng)-o (quyi keng) - u-o‘-o korrelyatsiyasi kabi. Bu

korrelyatsiyalarning barchasi birlashib, Hozirgi o‘zbek adabiy tilining vokalizm sistemasini

yuzaga keltiradi. Demak, oppozitsiya (zidlanish) fonologik sistemaning quyi bosqichi,

korrelyatsiya esa shu sistemaning yuqori bosqichi hisoblanadi.

Hozirgi o‘zbek adabiy tilining konsonantizmi (undoshlar sistemasi) tarkibida quyidagi

birlik oppozitsiyalar borligi adabiyotlarda qayd etilgan1.

1.Talaffuzda ishtirok etuvchi asosiy nutq a`zosi va to‘siqning hosil bo‘lish orniga ko‘ra:

a)labial-til oldi(dental`,al`veolyar) undoshlar oppozitsiyasi: (p-t), (b-d), (m-n), (f-s), (v-z),

(f-sh), (v-l), (v-r);

b) labial-til o‘rta undoshlari oppozitsiyasi: (f-y),(v-y); v)labial-til orqa undoshlari

oppozitsiyasi: (p-k),(b-g),(f-x),(v-g‘);

g) labial- bo‘g‘iz undoshlari oppozitsiyasi: (f-h),(v-h); d) til oldi- til orqa undoshlari

oppozitsiyalari: (t-k),(t-q),(d-g),(s-x),(z-g‘), (n-ng);

e) til oldi- bo‘g‘iz undoshlari oppozitsiyalari: (s-h), (z-h), (sh-h), (j-h), (ch-h), (j-h);