Fonetikaning tadqiqot maqsadi va usuliga ko‘ra turlari Reja

Ottenkalar tasnifi. Ottenkalar tilshunoslikda majburiy, individual va fakul`tativ turlarga

ajratiladi.

1.Majburiy ottenkalar fonemaning so‘z tarkibidagi yoki nutq oqimidagi fonetik qurshov

ta`sirida yoki ma`lum fonetik pozitsiya talabi bilan o‘zgargan ko‘rinishlaridir. Ular o‘z navbatida

kombinator ottenkalar va pozitsion ottenkalarga bo‘linadi:

a) kombinator ottenkalar so‘z tarkibidagi tovushlarning bir-biriga ta`siri natijasida yuzaga

keladi. Masalan, jarangli «z» fonemasi mazkur so‘zi tarkibida jarangsiz k undoshi ta`siriga

uchraydi va jarangsiz «s» tarzida (maskur deb) talaffuz qilinadi

b) pozitsion ottenkalar undosh fonemalarning so‘z oxirida kelgan, unli fonemalarning

urg‘uli yoki urg‘usiz, ochiq yoki yopiq bo‘g‘inlarda qo‘llangan ko‘rinishlaridir. Masalan,

jarangli «b» va «d» fonemalari so‘z oxirida jarangsiz «p»va «t» tarzida talaffuz qilinadi:

tartib>tartip,omad> omat kabi. Bundagi «p» va «t» tovushlari jarangli b va d fonemalarining

pozitsion ottenkalari sanaladi, i unlisi bilan so‘zida qisqa va kuchsiz (urg‘usiz bo‘g‘inda

bo‘lganligi uchun), o‘rik so‘zida kuchliroq (urg‘uli bo‘g‘inda bo‘lganligi uchun), bir so‘zida tor

(to‘la yopiq bo‘g‘inda bo‘lganligi uchun), endi so‘zida esa bir oz kengaygan holatda-ende

shaklida (so‘z oxiridagi ochiq bo‘g‘inda bo‘lganligi uchun) talaffuz etiladi. Bu ko‘rinishlarning

barchasi bitta i fonemasining turli pozitsion ottenkalari hisoblanadi

v) fonema ottenkalarining yuzaga kelishida ba`zan kombinotor va pozitsion omillar birga

qatnashadi, natijada fonemaning kombinator-pozitsion ottenkasi (aralash ko‘rinishi) shakllanadi.

Masalan old qator i fonemasi qilich so‘zining birinchi bo‘g‘inida q ning ta`siriga duch kelib, o‘

ga moyil talaffuz etiladi(kombinator ottenka), ayni paytda urg‘usiz bo‘g‘inda bo‘lganligi uchun

bu fonema kuchsizlanadi (pozitsion ottenka).

Fonemalarning kombinator va pozitsion ottenkalari tilshunoslikda shu fonemalarning

allofonlari deb ham yuritiladi.

Har bir fonema nutq oqimida o‘zining yuqoridagi ottenkalaridan biri shaklida namoyon

bo‘ladi, bunday ottenkalar ichida bittasi shu fonema uchun tipik bo‘ladi - kam o‘zgaradi yoki

butunlay o‘zgarmaydi: fonemalarning kuchli pozitsiyadagi ko‘rinishlari bunga misol bo‘ladi.

Masalan, daraxt so‘zi boshida yoki bodom so‘zi o‘rtasida qo‘llangan d fonemasining akustikartikulyatsion

belgilari shu fonemaning alohida (nutqdan tashqarida) olingan belgilaridan deyarli

farq qilmaydi. Fonemaning bunday ko‘rinishi shu fonemaning asosiy ottenkasi yoki fonema

qatoridagi dominanta deb qaraladi. qolgan barcha ko‘rinishlar esa asosiy bo‘lmagan (notipik)

ottenkalar sanaladi. Notipik ottenkalar fonetik qurshovdagi tovushlarga ko‘proq darajada qaram

bo‘ladi.

g) majburiy ottenkalarning adabiy so‘zlashuvga va jonli so‘zlashuvga xoslangan uslubiy

ottenkalari ham uchraydi ko‘ylak (l-adabiy so‘zlashuvga xos) > ko‘ynak (n-jonli so‘zlashuvga

xos), qarmoq (r-adabiy so‘zlashuvga xos)> qalmoq (l-jonli so‘zlashuvga xos) kabi.

Fonemalarning uslubiy ottenkalaridan uslubiy (stilistik) maqsadlarda foydalaniladi.

So‘zlovchi va tinglovchining xotirasida, odatda, fonemaning asosiy ottenkasi ornashib

qolgan bo‘ladi, shu bois inson nutq oqimida fonemaning o‘zgargan ottenkasi qo‘llanganligini

sezmaydi, uni asosiy ottenka sifatida qabul qiladi:fonemaning lingvistik-funktsional (fonologik)

xususiyati shuni taqozo etadi. Masalan, tub va tup so‘zlari oxiridagi b va p fonemalari bir xil

talaffuz etiladi tup (1) va tup(g‘) kabi, ammo inson bu ikki so‘zning ma`nolarini farqlashda

qiynalmaydi, chunki tub so‘zining oxiridagi fonemaning aslida p emas, b ekanligi uning

xotirasida mustahkam ornashib qolgan. Demak, fonemalarning til va nutqdagi tanituvchi

funktsiyalari realizatsiyasida ularning fizik-akustik belgilari emas, lingvistik-funktsional belgilari

muhim rol` o‘ynaydi. Bularni O‘rganish fonologiyaning vazifasi hisoblanadi.