|
Qo‘sh unli va undoshlarning qo‘llanishi. O‘zbek tilida so‘z tarkibida tovushlarning qo‘shaloq qo‘llanishi asosan o‘zlashma so‘zlar ta’sirida paydo bo‘lgan hodisadir. Chunki o‘zbek tilidagi so‘zlar tarkibida tovushlar aksariyat hollarda unli+undosh yoki aksincha undosh+unli tarzida joylashadi. Xususan, o‘zbek adabiy tilida bir xil unlilarning yonma-yon kelishi, asosan, so‘z o‘zlashtirish orqali vujudga kelgan bo‘lib, so‘zning quyidagi o‘rinlarida uchratish mumkin:
1.So‘z o‘rtasida: manfaat, badiiy, murojaat, taajjub; 2. So‘z oxirida: mudofaa, matbaa, mutolaa.
Har xil unlilarning yonma-yon kelishi ham tilimizdagi o‘zlashma so‘zlarga xos bo‘lib, so‘zning barcha o‘rinlarida uchraydi: oila, aorta, qoida, jamoat, jamoa, qanoat kabi.
Adabiy tilda har xil va bir xil unlilarning yonma-yon ishlatilishiga nisbatan undoshlarning ana shunday qo‘llanishi kengroq tarqalgan. Masalan, bir xil undoshlarning yonma-yon kelishi o‘z va o‘zlashma so‘zlarda so‘z o‘rtasida kuzatiladi: sakkiz, ikki, ellik, chappa, to‘qqiz, o‘ttiz, sodda, mudarris, Muzaffar, Izzat, gijja, hamma kabilar. So‘z oxirida esa bu hodisa faqat o‘zlashma so‘zlarda uchraydi: progress, kilovatt, gramm, matall kabi.
Har xil undoshlarning yonma-yon kelishi: stol, spravka, shtrix, traktor kabi o‘zlashmalarda so‘z boshida; qavart, yugurt, muzey, do‘st, qand, past, baland, baxt kabi o‘z va o‘zlashma so‘zlarda esa so‘z oxirida uchraydi.
O‘zbek adabiy tili unli fonemalari va ularning tasnifi
Hozirgi o‘zbek adabiy tilida unli fonemalar oltita: i, e, a, u, o‘, o. Tildagi unlilar tizimi vokalizm (ingl. unli degan ma’noni bildiradi[9]) deb yuritiladi.
Unlilar hosil bo`lishida til va lablar faol ishtirok etadi, shuning uchun ular tasnifi uch xususiyatga asoslanadi: tilning oldinga yoki orqaga harakat qilish darajasiga, tilning tanglay tomon ko‘tarilish darajasiga va lablarning ishtirokiga ko‘ra. Shu jihatdan unlilar uch tomondan tasnif qilinadi:
1) tilning gorizontal harakatiga ko‘ra;
2) tilning vertikal harakatiga ko‘ra;
3) lablarning ishtirokiga ko‘ra.
Tilning gorizontal harakatiga ko‘ra unlilar ikki guruhga bo‘linadi:
1) old qator unlilar: i, e, a;
2) orqa qator unlilar: u, o‘, o.
Og‘iz bo‘shlig‘idagi eng faol a’zo tildir. U unlilarni talaffuz qilishda oldinga yoki orqaga qarab harakat qiladi. Masalan, i, e, a ulilarini hosil qilishda til oldinga siljiydi, u, o‘, o unlilarini hosil qilishda orqaga tortiladi.
Tilning vertikal harakatiga ko‘ra unlilar uch turga ajratiladi:
1) yuqori (tor) unlilar: i, u;
2) o‘rta (keng) unlilar: e, o‘;
3) quyi (keng) unlilar: a, o.
Unlilar talaffuzida tilning tanglayga tomon ko‘tarilishi va tushishi vertikal harakat sanaladi. Bu harakat tufayli og‘izning ochilish darajasi har xil bo‘ladi. Masalan, i, u unlilarini hosil qilishda til tanglayga yaqin turadi va og‘izning ochilish darajasi tor bo‘ladi; a, o unlilarini hosil qilishda esa til tanglaydan uzoqlashadi va til bilan tanglay o‘rtasidagi oraliq keng bo‘ladi.
Lablarning ishtirokiga ko‘ra unlilar ikkiga bo‘linadi:
1) lablangan unlilar: u, o‘, o;
2) lablanmagan unlilar: i, e, a.
Unlilar talaffuzida lablar ishtirok etishi yoki ishtirok etmasligi mumkin. Masalan, u, o‘, o unlilarini hosil qilishda lablar cho‘chchayadi, i, e, a unlilarini hosil qilishda bunday holat kuzatilmaydi.
Unli fonemalar tasnifi jadvali:
Lablarning ishtirokiga ko‘ra
|
Tilning gorizontal harakatiga ko‘ra
|
Tilning vertikal harakatiga ko‘ra
|
Old qator
|
Orqa qator
|
Yuqori tor unlilar
|
i
|
|
Lablanmagan
|
|
u
|
Lablangan
|
O‘rta (keng) unlilar
|
e
|
|
Lablanmagan
|
|
o‘
|
Lablangan
|
Quyi (keng) unlilar
|
a
|
|
Lablanmagan
|
|
o
|
Lablangan
|
Ayrim unli fonemalar tavsifi
I unlisi quyidagicha tavsiflanadi:
1) so‘z boshida (ipak), so‘z o‘rtasida (tilak) va so‘z oxirida (tulki) keladi.
2) so‘z ichida ikki jarangsiz undosh orasida nihoyatda qisqa aytiladi: bilan, sira.
3) k, g, x undoshlaridan keyin kelganda orqa qator unli kabi aytiladi: qir, G‘irot, oxir.
4) cho‘ziq varianti bor: muhim, musiqa.
5) e(e) tovushiga moyil varianti bor: mix-mex,
U unlisi quyidagicha tavsiflanadi:
1) so‘z boshida (urmoq), so‘z o‘rtasida (tugun) va so‘z oxirida (urg‘u) keladi.
2) til oldi varianti ham uchraydi: kuch, gul;
3) qulf, g‘ulg‘ula, tuxum so‘zlarida esa til orqa varianti qo‘llangan.
4) i tovushi kabi kuchsizlanishi, ya’ni qisqarishi ham mumkin: tuxum, bulbul, tutun kabi.
E unlisi quyidagicha tavsiflanadi:
1) so‘z boshida, so‘zning birinchi bo‘g‘inida keladi: eshik, elak, e’tibor, kel, bet kabi.
2) jonli nutqda sheva ta’sirida i tovushiga moyillashadi: deydi – diydi.
3) o‘g‘uz shevalarida a tovushiga o‘tish holati ham mavjud: eshik – ashik, deb – dab, kel – gal kabi. Lekin adabiy tilda e tarzida talaffuz etiladi.
A unlisi quyidagicha tavsiflanadi:
1) so‘z boshida (ari), o‘rtasida (daftar) va so‘z oxirida (qora) keladi.
2) q, x, g‘ tovushlaridan keyin kelganda til orqaroq - orqa qator unlisi kabi talaffuz qilinadi: qaxr, g‘azab, xabar.
3) ba’zi so‘zlarda sheva ta’sirida o tovush kabi aytiladi: baho – boho, shavla – shovla. Adabiy tilda a tarzida talaffuz etiladi.
O unlisi quyidagicha tavsiflanadi:
1) so‘z boshida (olim), o‘rtasida (toza) va so‘z oxirida (bobo) keladi.
O‘ unlisi quyidagicha tavsiflanadi:
1) sodda so‘zlarning asosan birinchi bo‘g‘inida uchraydi: o‘g‘il, bo‘ri, to‘g‘ri, o‘rin, bo‘yin.
2) o‘zlashma so‘zlarning oxirgi bo‘g‘inida ham keladi: ro‘baro‘, xushro‘y, gulro‘, kubok, (kubo‘k).
3) til oldi varianti ham bor: o‘rik,kòl,chól.
Do'stlaringiz bilan baham: |
