Folklorumuzun bilici babası s dnik Pa a

M n s nd n nej  doyum, 

 

T bi tin  hormonik  ah ngi,  qanunauy unluqları: 

s manın, yerin, ya ı ın su il  v hd ti, ay, ulduz, gün , 

tufan, sell r, da qınlar bütün bunlar ayrı-ayrı z rr jikl r 

olub,  kainatda  olan  bo luqları  doldurur.  Bütün  bunları 

fövq lb

r  t bi t  hadis si  kimi  t s vvür   g tir n 

ibtidai  insan,  onu,  y ni  t bi t  hadis l rini  b

r  övladı 

il   laq li 

kild   satir   g tirmi dir  ki,  onu  satirin 

tör m si  olan  fsan l r  biz   danı ır.  Bu  dedikl rimiz 

«Vaqif,  N sim  v   Bülbül»  adlı  satiri  fsan d   öz 

ksini, b dii ifad sini tapmı dır. 

 

Totem 

dövründ   (çoxallahlılıq 

dövründ ) 

tayfaların,  insan  toplumunun  çox  sayda  maral,  qu , 

da ,  a aj,  bitki,  bulaq  v   dig r  allahları  oldu u  halda, 

ibtidai  insanın  t s vvüründ   göyd   birj   allahları 

olmu dur. 

btidai  insanın  t kallahlılıq  haqqında 

dü ünj sini a a ıdakı  kild  saxlamı dır.  nsan üzünü 

göyl r  tutub deyir:  

 

- «Allah m ni qu  el », «Allah m ni da  el ». Bu 

ça ırı dan  sonra  qızlar,  g linl r  hop-hop,  turaj 

qu larına  çevrilir.  Eld n,  obadan  olan  çobanlar  öz 

sürül ri  il   b rab r  da a  dönürl r.  btidai  insanın 

dünyaya  göz  açdı ı  günd n  göyd ki  o  böyük  v   t k 

Allaha inamı olmu dur.  

---

 

27

 

btidai insana gör , toyuq suyu içib ba ını göy  

qaldırıb  Allaha  öz  minn tdarlı ını  bildirir.  Ona  gör   el 

arasında  bel   bir  misal  m l   g lmi dir.  “Toyuq 

toyuqdur  ki,  suyu  iç nd n  sonra  ba ını  qaldırıb  göy , 

Allaha  baxır”.  Dem li,  insanlar  çox  Allahlılıq  dövrünü 

ya asalar  da,  onların  yerd ki  allahlarından  ziyad  

göyd  daha qüdr tli bir Allahın olması dü ünj si onun 

yarandı ı  dövrd n  t s vvüründ   silinm z  izl r 

buraxmı dır.  

 

H yat haqqında heç bir anlayı ı olmayan, t z j  

aya ı  yer  tutan,  dil  açan,  a layan  u aq  jdadının 

genetik  yadda ından  g l n  bir  ifad ni  t krar-t krar 

i l dir: 

 - Allah! Allah! 

  

“ ki-üç  ya lı  bir  o lan  u a ı    lind   oxlov  hinin 

qaba ında  dayanır.  Cüc l r  hind n  bir-bir  çıxdıqca 

vurub,  öldürür.  Balaca  qız  baxır  ki,  böyük    bacısı 

m cm yiy   çini  qabları  yı ıb,  çaya,  bula a  yuma a 

aparır.  O  da  çini  qabları  ba ına  yı ıb  yuma a 

aparark n töküb hamısını sındırır. U aqları döymürl r. 

Çünki  onlar  bunu  u aq  sad lövlüyün   gör   etmi l r. 

H tta  u aqlara  bu  h r k tl rini  böyüy nd n  sonra 

danı dıqda ciddi maraq göst rirl r.  

btidai  insanlar  da,  el c   u aq  f hmind  

ya amı dır.  B

riyy tin  u aqlıq  dövründ n  biz   iki 

qiym tli örn k qalmı dır: 

 

1.  Sad lövhlük   

2. S mimiyy t  

 

 

btidai  insan  n   i   görürs ,  öz  sad lövhlüyünü 

göst rir,  lakin  bu  sad lövhlüyün  özünd   d   bir 

s mimiyy t vardır.  

---

 

28

 

satiri  fsan y   gör   göy rçinl r  Z ngi  babanı 

bir  da ın  trafında  d fn  etdil r,  bu  zaman  Nizami 

s rl rind n  adını  duydu umuz  M hnibanu  bundan 

x b r tutur, pad ahlı ı o lu Ninnaya tap ırıb öz arzusu 

il   dönüb  göy rçin  olur,  uçub  ri  Z ngi  babanın  d fn 

olundu u  yer   g lir  v   orada  onun  ba ına  topla an 

göy rçinl rin  köm yi  il   göy rçinl rin  qanadları 

üstünd   bir  da ın  ba ına  qaldırılır,  orada  d fn  edilir. 

Qusar rayonunda bir da a h min günd n “Z ngi baba” 

da ı deyilir. Z ngi babanın m zarı  trafında indi d  çox 

sayda göy rçinl r dola ır. 

 

Az rbaycan  folklorunda  da a,  qu a  dönm l rl  

yana ı,  da a  v   qu a  dönmü   insanların  yenid n 

insana çevrilm si haqqında da örn kl r vardır. M s l n 

“N c fxan  v   P rzad  xanım”  dastanında  N c fxan 

P rzadı alıb  v t n  dön rk n  bir da da  tilsim   dü ür, 

yarım da a dönür. Sonra Ovçu  hm din m sl h ti il  

onu tilsim  salan qu u tutub, ba ını üzür. Qanı tilsimli 

da a  da ılır,  da   parçalanır.  Da ın  iç risind n  böyük 

duman  çıxır.  Dumanın  iç risind n  da a  dönmü  

N c fxan  vv lki v ziyy tind  h yata qayıdır. El c  d  

M hinbanu  Z ngi babanı d fn etdikd n sonra yenid n 

insana  çevrilir  v   B rd y   Axsadan  babanın  yanına 

qayıdır.  

Mifoloji    baxı larla  ba lı  olan  tilsim  m s l si  d  

h l lik  Az rbaycan  folklorunda  t dqiqata  c lb 

olunmamı dır.  nsanları  daha  çox  tilsim   salan 

divl rdir. 

nsanlar  daha  çox  da larda  tilsiml  

qar ıla ırlar.  Davud  pey mb rin  Çin  pad ahının  qızı 

il  söhb ti bu m s l y  bir az da aydınlıq g tirir. Davud 

pey mb rin  ba ının  a rısı  k smir,  bunun  çar si  is  

Kor  eytanın düz ltdiyi sazın sehrind dir. Bu sazı alıb 

g tirm k üçün yeddi tilsimli da ı a ıb, getm k  lazımdır. 

---

 

29

Cin  pad ahının  qızı  sazı  g tirir.  Davud  lini  sazın 

sin sin   ç kir,  saz  dil-dil  ötür,  ona  gör   d   musiqid  

“Segahı-Zabul” H zr ti Davudun adı il  ba lıdır.  

Ümumiyy tl , Az rbaycan folklorunda ovsunlar v  

tilsiml r  h l lik  öyr nilm mi   qalır.    Fransa  v   ispan 

d biyyatında  bu  sah y   xüsusi  diqq t  yetirilmi ,  çox 

sayda  “Talisman”  kitabları  yazılmı dır.  Bir  çox 

möcüz l r tilsiml rin daxilind  gizl nmi dir.  nsanın  n 

böyüyü  div,  ilanın  n  böyüyü  jdahadır  ki,  bunların 

haqqında  fsan  v  na ıllarımızda, h tta “Novruz” kimi 

dastanlarımızda  da  q ddar  div  obrazına  rast  g lirik. 

Ona  gör   d  bu mifoloji  obrazların  kökünü   öyr nm k 

lazımdır ki, bunlar hansı qaynaqdan g lirl r.  

H r  bir  qeyri-adi  söz  daxilind   n s   bir  hvalat, 

hadis ,  insanı  j zb  ed n  bir  m tl b  ya ayır.  Bunlar 

fsan   v   r vay tl r  üçün  qaynaq  rolunu  oynayır. 

Samux  rayonunun  Eldar  sah sind   bir  da ın  ba  

hiss si  «Yell nqu »  adlanır.  M lumdur  ki,  Novruz 

bayramından  vv l,  y ni  Xıdır  Ellaz  günl rind   k nd 

adamları  bir  yer   topla ır,  bitili  a ajda  v   damın 

k r nind   yell nj k  qururlar.  Buna  b zi  bölg l rd  

yell nqu  deyirl r. H tta ba ından kül k  ksik olmayan 

da ın  ba ına  yell nqa   v   ya  yell nqu   da  deyilir. 

Eldardakı  Yell nqu   da ında  da  kül k  insanı  dala-

qaba a  yell yir.    nsan  özünü  yell nj kd   hiss  edir. 

Ona  gör   d   bu  da ın  ba ı  «Yell nqu »  adlanır. 

Burada  eyni  zamanda  “ lan  piri”  var.  nsanlar  buraya 

ziyar t   g l nd   özl ri  il   süd  g tirirl r.    Bütün  v h i 

heyvanlar,  o  jüml d n  ilanlar  südü  çox  sevirl r.  Pirin 

trafına  baxırsan  qab-qajaqla,  qazançalarla  doludur. 

Burda  ilanları  bilm yib  basdalasan  bel   s ni  çalmaz. 

Çünki  bu  ilanların  n n l ri  d ,  babaları  da  bu  ziyar t 

oja ında  öz  n sill rini  davam  etdirmi l r.  Ziyar t  

---

 

30

yaxın sah  is  «Koro lu da ı» adlanır.  fsan y  gör , 

Koro lu  vv l  bu  yerl rd   ya amı ,  sonralar  Kiçik 

Qafqaz  da larının  yaxınlı ındakı  da ları,  Karsın 

qalasını,  Türkiy d ki  Yıldız  da ını  özün   m sk n 

seçmi dir.  Bütün  bunlar  zaman  keçdikj   r ngar ng 

fsan l r  çevrilmi dir. 

  Qayaların  ba ında,  yal-yamajda  bula ın,  çayın 

az  oldu u  v   ya  heç  olmadı ı  yerl rd   tabak  da lar, 

d rin  div k  da ları,  suyun  yı ılması  mümkün  olan 

balaja sututarlar olan yer  ya ı  suları yı ılır v  bunlara 

«jülg » deyilir. Bunlar t bii jülg l rdir. Lakin insan  ll ri 

il  düz ldil n jülg l r d  vardır. Kür kimi n h ng çayın 

trafında böyük qı laqlar v   kin sah l ri yerl ir.  g r 

Kürün  a zını  bostanlı a  dönd rs n  gur  su  onu  yuyub 

aparar.   g r qoyun sürüsünü Kürd  sulamaq ist s n, 

qoyunun birinin bel  aya ı sürü üb Kür  dü s , bütün 

sürü özünü suya atar. Ona havayı qoyun dem yibl r ki. 

Yaz-yay  ayında  qoyunlar  yayla a  qaldırılır.  Qı da 

yataqda,  yaz-yay  aylarında  arxajda  qoyunların  yunu 

kirl nir. Odur ki, onları bir gün  vv l   göld   çimizdirib, 

sonra is  qırxıma ba layırlar. M n bel  bir mü ahid nin 

ahidiy m,  Xanbulaq  (Xo bula ın 

ski  adıdır) 

yaxınlı ında “Çoban göl”ü var. Qırxımdan bir gün  vv l 

çobanlar sürünü h min gölün yanına g tir rdil r,  özl ri 

qoyunun  birini  h min  göl   atardılar.  Çobanlar  geri 

ç kil r qoyunlar birj -birj , dalbadal özl rini suya atar, 

üz -üz   göld n  çıxardılar.  Qoyunun  bu  xüsusiyy tin  

b l d  olan  çobanlar  Kür  sahilind n  xeyli  uzaqda  çox 

sayda  jülg l r  düz ltmi l r.  Adamlar  Kürd n  nazik 

qollar ayırıb, ayrı-ayrı sah l r  arxlar ç kirl r v  qazıb 

sututarlar düz ldirl r. Zaman keçdikj  kül k, toz-torpaq 

Kürd n  g l n  arxın  üstünü  doldurur,  görünm z  edir. 

Zaman keçdikj  sututar da öz görk mini d yi ir. Gölün 

---

 

31

trafında  ot  bitir,  iç risind n  yovsunlar  ba   qaldırır, 

zanbaqlar  v   dig r  çiç kl r  boy  verir.  Göll rd   

qunduzlar  ya ama a  ba layır.  Göll r   çöl  örd kl ri, 

qazları  g lir.  Marallar,  jeyranlar,  jüyürl r,  qırqovullar, 

turajlar,  göy rçinl r  v   dig r  qu lar  göld n  su  içirl r. 

g r h min sututar böyükdürs  göl, yox kiçikdirs  jülg  

adlanır.  Jülg   kiçik  m nasındadır.  M s l n  sazın  n 

balajasına  jür ,  su  barda ının  n  kiçiyin   jürd k 

deyirl r. 

n  maraqlısı  budur  ki,  bütün  bunlar 

toponiml r ,  fsan ,  r vay tl r   v     dig r  b dii  xalq 

d biyyatı  nümun l rin   ba lı 

kild   özl rin   ömür 

qazanıb  ya ayırlar.  “Jülg ”  sözü  bir  bayatıda  özün  

v t nda lıq hüququ qazanmı dır: