Folklorumuzun bilici babası s dnik Pa a

Duman g lib, da ımızı bürüm z, 

F rman olsa, a ır ell r yerim z, 

man tdi, yeddi ild  çürüm z,  

Yar e qidi, m n g zir m m zarı.  

 

Nazlı  öz  t s vvüründ   yaratdı ı  ölm zliy , 

m h bb tin qüdr tin  inanır. O, m zarın üst sandı ını 

götürür.  O lan  asqırıb  yeddi  illik  yuxusundan  ayılır. 

slind   «Yax ı  v   Yaman»  dastanı  kimi,  «Nazlı  v  

L l »  dastanı  da  eyni  s n tkara  m xsusdur. 

Ümumiyy tl ,  L l   obrazını  osetinl rin  «Nart» 

---

 

35

eposundakı  Soslanla  müqayis   etm k  olar.  Soslan 

da dan  do ulmu , L l  d  da dan yaranmı dır. 

jdadlarımızdan  biz   miras  qalmıs 

satirl ri 

ya adan onun daxili enercisi olan fantaziyasıdır.  btidai 

insanların  ilkin  uydurmaları  –  yaradıjılıqları  öz 

sad lövhlüyü  v   s mimiyy ti  il   birlikd   satirl rin 

daxilind   yer  almı dır.  satirl rin  bitib  tük nm y n, 

ona  qüvv t  v   güj  ver n  daxili  enercisidir.  satirl rin 

daxili  potensial  enercisi  olan  fantaziya  qı ıljımları  yeni 

b dii  v   elmi  k fl r ,  yeni  kamil  möjüz li  s rl rin 

yazılmasına i ıq tutur, yol açır.  

nsan  taleyi  folklorun  ana  x ttind   dayanır.  nsan 

b xtin   güv n r k  Allahdan  h r  zaman  köm k  ist yir. 

O q d r d  göz l olmayan bir qız boylu-buxunlu, a ıllı, 

kamallı  bir  o lana  r   gedir.  H r  d f   o lanla  yana ı 

durub güzgüy  baxanda daxil n x cal t ç kir. Göz l bir 

o lanı b db xt etdiyini ba a dü ür. Daxili narahatlı ını 

aradan  qaldırmaq  üçün  yollar  arayır.  Bel   q rara  g lir 

ki,  bel   ist kl   o lan  ondan  ayrılası  deyil.  Ya  özümü 

qayadan atım, ya da d rin göld , çayda özümü bo um. 

Qız evd n çıxır. Özünü da dan, da dan atma a, odda 

yandırma a    c sar t  tapmır.  Neç -neç   s hradan 

keçir.  Uzaq  yollar  q t  edir.  r li  gets   d   öl c k,  geri 

qayıtsa  da.  O,  s hrada  bir  ya ıllıq  görür.  Dü ünür  ki, 

ya ıllıq olan yerd  su olar. Görür ki, bir gölün sahilind  

barlı-b h rli,  kölg li  bir  a ac  var.  Dibind n  bulaq 

qaynayır. O, bulaqdan doyunca içir, a acın kölg sind  

yl ib,  yer   tökül n  meyv sind n  doyunca  yeyir. 

A aca alqı lar deyir:  

-  Dey c m  ey  a ac,  uca  ol,  ucasan.  Dey c m 

barlı-b h rli  ol,  barlı-b h rlis n.  Dey c m  dibind n 

bulaq  çıxsın,  o  da  var.  H tta  burada  göz l  bir  göl  d  

var. Deyir m ki, dibind n boy ver n pöhr l rin d  uca 

---

 

36

olsun,  s ni  zaman-zaman  ya atsın.  El   bu  zaman 

seyrin   daldı ı  göld n  göz l-göyç k,  saçları  çiynin  

tökülmü  bir qız sudan çıxır. Qıza yalvarır: 

-    Aman  günüdür,  getm .  M n  g z -g z   g lib 

ist diyimi  tapmı am.  M n  r   getdiyim  o lana,  s nin 

kimi yara an qız axtarıram.  

Sular sonası deyir: - M n çoxmu göz l m? 

-

  M n  ömrümd   sizin  kimi  q nirsiz  göz l 

görm mi m.  

-

  M n sizin b xtiniz m.  rinl   get xo b xt ya a. 

H r  d f   o  siz   baxanda  m ni  siz  nec  

görürsünüzs , o da sizi o  kild  görür.  

Biz artıq folklor canrlarını t hlil etm kd n qurtarıb, 

satirl rin,  toteml rin,  toponiml rin  v   tilsiml rin 

mahiyy tini  öyr nm y ,  açma a  çalı malıyıq.  Biz 

onların  d rinlikl rin   nüfuz  etm liyik,  ümumi  n z ri 

fikirl ri  saslandırmalıyıq,  bunları  elmi  j h td n  dön -

dön   inj l m liyik.  H r  bir  folklor  nümun si  qanuna 

uy un olaraq yaradılmı dır.  nsan x yalla yatıb, x yalla 

oyanır.  Bu  is   onun  mifoloci  dü ünj l rin   qol-qanad 

verir.  

H yat  möjüz l rl   doludur,  onu  qeyri-adilikl r 

daha da m nalı edir. El arasında m s l var: “Jin ayrı, 

eytan ayrı”. Jinl r  Al qarısı,  n kiçiyin , y ni balasına 

jinn   deyilir.  Deyirl r  ki,  eytan  insanın  içind dir. 

Adam  adama  deyir:  «Sif tind n  eytanlıq  ya ır».  ki 

dil nçi, birinin gözü kor, o birinin qula ı kar imi . Bunlar 

o  q d r  mehriban  dolanırlar  ki,  bunlara  eytanın 

paxıllı ı tutur. Onları dala dırmaq ist yir, lakin bajarmır. 

eytan xisl tli bir adam onları dala dırma a söz verir. 

Korla, karın yaxınlıqdakı çayın çaxra ı il  atı çapma a 

ba layır.  Onlara  yaxınla anda  almanın  birini  guya 

onlara verm k ist yir, deyir:  

---

 

37

-  Al  bu  almanı  yolda ınla  böl,  ye.  Amma  heç  n  

vermir. Gözlü adam deyir:  

- Atlı m n  heç n  verm di. Yolda ı  is  javabında 

bildirir ki,   gözüm kor olsa da, qulaqlarım yax ı e idir, 

kar deyil. O, is  t krar-t krar bildirir ki, o atlı m n  heç 

n   verm di.  H r  iki  ik st  adam bir-birini  qızıl  al-qana 

qatır.  eytan  oradan  keç rk n  h min  adamı  görür. 

H min adam  eytana bildirir ki, bizim kimi  eytan xisl tli 

adamlar olmasa, siz heç bir i  gör  bilm zsiniz.  

ll rl   ma araya  ç kilib  ya ayan  müq dd s  bir 

abidi  eytan göz l bir qız cildin  gir r k yoldan çıxarır.  

eytan  ist s   d ,  ist m s   d   b d  niyy tind n 

tamamil   k narda  qala  bilmir.  eytan  bir  ki i  il   dost 

olur. Ki i deyir: - Ömründ  birj  d f  m n  yax ılıq el . 

Yegan   bir  o lum  var.  Onun  toyuna  uluxluq  qatma. 

eytan söz verir. Lakin toy göz l, r van  keçdiyi üçün 

döz  bilmir. Suya bir gül atıb axıdır, toyun b z yi olan 

çalıb-oynayan javanlar arx a a ı gülün dalınja qaçırlar. 

Ax am   eytan deyir: 

-  Dostum,  m nd n  razı  qaldınmı?  Toya  uluqluq 

qatmadım.  

Dostu javab verir:  

- Bir gül axıtma ın da olmasaydı lap yax ı olardı.  

 Cin bundan da qorxuludur. El arasında söz var. “Cin 

beynim   vurdu”,  “M ni  cin  atına  mindirm ”  bunların 

hamısının açıqlaması var. Cin iki  eyd n qorxur.  yn d n, 

sancaqdan,  bir  sözl   d mir  metaldan.  Cinin  ikinci  adı 

Aldır.  Al  arvadı  ba qasının  paltarını  geyib,  toylara  gedir. 

Toyda donunu tanıyan g lin ev  g l nd  paltarı sandıqda 

görür, amma  li il  ya  sürtür.  kinci d f  h min donu bir 

ba qasının  ynind  gör nd  bilir ki, onun paltarını gey n 

Al  arvadıdır.  Alın  ki i  tayı  gec l r  atı  minib  qan-t r 

iç risind   geriy   qaytarır.  Adamlar  atın  belin   qır 

---

 

38

sürtm kl  Al ki isini  tutur. Al  qadınlarını is  paltarlarına 

sanjaq, iyn  taxmaqla ram edirl r. Al ki isi ev sahibi üçün 

me d n  odun  da ıyır.  Al  arvadı  x mir  yo urur,  çör k 

bi irir. Onun yo urdu u x mir, bi irdiyi çör k çox b r k tli 

olur. Onlar u aqları aldadıb, alma verib, sanja ı v  iyn ni 

üst  paltarından  çıxartdırırlar.  Al  ki isi  me d n  g tirdiyi 

odunları  da ıdır.  Qadın  is   onun  üstünd n  iyn ,  sanja ı 

çıxaran qızın yana ını ç kib qoparır. 

Müqayis  yersiz olsa da, m n burada bir m s l y  

toxunmaq  ist yir m.  “Durna  teli”  qolunda  Xoja 

ziz 

d lil rin,  Eyvazın  v   D mirçio lunun  tutulması  x b rini 

Koro luya  çatdırmaq  üçün  Qıratın  belin   qır  sürtür  v  

bundan sonra Xoja  ziz j sar t tapıb Qıratı minir. Onun 

atı  minm si  Alın  atın  belind   yapı ıb  qalmasını  andırır. 

Koro lunun atası Alı ki inin adının kökü Aldır. Koro lu da 

d mird n,  tüf ngd n  qorxur.  Burada  bu  bar d  

dü ünm y  d  yer qalır.  

Bir  fsan y   gör ,  Savalan  da ının  ba ında  Ayla 

Gün görü s , ondan sonra gej  olmayajaq.  b di olaraq 

yer  üzü  i ıqlı  olajaq.  Folklorun  üst  qatı  oldu u  kimi,  alt 

qatı  da  var.  Niy   m hz  Ayla  Gün  Savalan  da ının 

ba ında  görü m lidir.  Görü mürs   niy   görü mür,  buna 

mane  olan  n dir?  Savalan  da ının  t yind   böyük  bir 

h r olub. Bu  h rin adamları a zı a a ı, arxası Allaha 

t r f yatırlarmı . Allahın bundan ajı ı g ls  d , bir n f r  

gör  

h rin  altını-üstün   çevir   bilmirmi .  O  bir  n f r 

a zı  yuxarı  yatırmı ,  üzü  Allaha  t r f.  Aradan  yetmi   il 

keçir. H min adam da çevrilib a zı a a ı yatır. Allah-tala 

h ri alt-üst edir. 

Arazın  bu  tayında  Kürün  trafında  da  bundan  da 

d h tli  bir  hadis   ba   verir.  Kürün  sahilind   bir  bajı-

qarda   ya ayırmı .  O lan  deyir:  -  M n  s ninl  

evl nm liy m.  Qız  deyir:  -  Qarda ,  s n  bostanla 

---

 

39

m

ulsan,  bir  qarpız  ta ını  Kürün  bu  üzünd n,  o  biri  

üzün  keçir. Qarpız yeti sin, birini k sib yey k, m n razı.  

O lan qarpız ta ını Kürd n keçirir. Qarpızın ta ında 

böyük-böyük  qarpızlar  yeti ir.  Qız  deyir:  -  Qarpızı  k s 

baxaq, içi nej dir? Birinji qarpızı k sirl r içind n qan çıxır. 

kinji qarpızı k sirl r içind n irin çıxır. O lan pe man olur.  

Savalan  da ının  t yind   bir  b d  m l   gör   Ayla 

Gün  görü mür.  Burada  m jazi  m nada  hadis nin  biri 

Güney Az rbayjanda, o biri is  Quzey Az rbayjanda ba  

verir.  Bunların  biri  Ayı,  o  biri  is   Günü  t msil  edir.  

Savalan  da ı  Arazın  o  tayında,  h m  d   bu  tayında 

q lbl rin  safla ma ını,  durula ma ını  arzulayır.  Savalan 

da ı  h min  günü  gözl yir.  H min  gün  Ayla  Günü  öz 

ba ında görü dür j k. O günd n sonra Arazın o tayı da, 

bu tayı da h mi  i ıqlı v  gündüz olajaqdır.   

Hörmüz d ,  hrim n d  xalq  d biyyatında b rab r 

ya ayır.  Bunların  hamısı  insan  üçün  ibr t  d rsl ridir. 

«M likm mm d»  na ılı  sehirli,  möjüz li,  satiri  na ıldır. 

Bu na ıl insan ya amı il   laq dar olaraq çox m s l l ri 

özünd   c ml dirir.  nsanı  on  be   ya ına  qaytaran 

«Naara»  adlı  –  qızıl  alma  da  bu  na ıldadır.  Ba qa 

fsan d n  bilirik  ki,  bu  alma  Kürl   Arazın  qovu du u  ç 

Mu anda  bitir.  ( ç  Mu an  indiki  Sabirabaddır).  Bel   bir 

çiç k  d   “Gilqamı ”  dastanında  vardır  ki,  h min  çiç k 

insanı  g ncliy   qaytarır    v   ölümsüz    edir.  H mi  

ölümsüzlüyün  v   g ncqalmanın  qar ısını  alan  div  v  

jdaha  olur.  Burada 

n  maraqlı  hadis   odur  ki, 

M likm mm d    o  dünyaya  gedib  qayıdır.  M lumdur  ki, 

insan öldükd n sonra o dünyaya gedir. Lakin, h l  b

r 

yarandı ı  dövrd n    bu  gün   q d r  o  dünyaya  gedib 

qayıdan olmayıb. 

“T s vvürd  v  t s vvürün yardımı”  il  formala an 

satiri qüvv l rin – obrazların yardımı il  M likm mm d o 

dünyaya  gedir  v   yenid n  i ıqlı  dünyaya  qayıdır. 

---

 

40

M likm mm d o dünyada suyun  ba ını k s n qızlardan 

qurbanlar  verilm s   haliy   su  verm y n  jdahanı 

öldürür.  Bu  onun  o  dünyada    gördüyü  xeyirxah  i l rd n 

biridir.  kinci  d f   Simurq  qu unun  balalarını  yem k 

ist y n  jdahanı  m hv  edir.  Bu  xeyirxahlıqlarına  gör  

Simurq  qu u  öz  qanadları  üstünd   M likm mm di 

yenid n i ıqlı dünyaya g tirir.  slind  na ılın cövh rind  

dayanan  insanı  g ncliy   qaytarmaq  arzusudur. 

sg nd rin  (Nizamid )  zülm t   gedib  qayıtması, 

sg nd rin  irvana  dirilik  suyunun  arxasınca  g lm si, 

ölümsüzlüyün  v   cavanqalmanın  çar sini  axtarıb 

tapmaqdır.  Masallıdakı  Yanarda ın  yaxınlı ında    Vil  

çayı  sahilind ki  Nohura  atılan    ölmü   ilan  yenid n  dirilir. 

“M mm d v  Gül ndam”, “Yaralı Mahmud” dastanlarında  

ölümcül  yaralanan  M mm d  v   Mahmud  çiç kl rin, 

otların m lh mi il  sa alıb h yata qayıdırlar. “Kitabi D d  

Qorqud”dakı Bu acı ana südü v  da  çiç yi sa aldır? 

D rmanların 

ks riyy ti  da larda  bit n 

fa 

çiç kl rind n  hazırlanırmı?  M n  yarım  srd n  çoxdur  ki, 

Az rbaycanın ayrı-ayrı bölg l rini, ümumilikd  bütün türk 

yurdunu  folklor  toplamaq  m qs di  il   g zmi m. 

Qazaxıstanda,  Orta  Asiyada,  Da ıstanda,  qon u 

respublikalarda,  randa  v   Türkiy d   xalqın  arasından 

çıxmı  el  lo manlara, sınıqçılara v  dig r insanı ölümün 

p nc sind n  qurtaran  bilici  babalara,  n n l r   rast 

g lmi m  ki,  heyr timi  gizl d   bilm mi m.  Heyf  ki,  bu 

lo manlarla,  fa  otları  il   g ncliyimd ,  orta    ya larımda 

az  maraqlanmı am.  Bu  dü ünc l r  m ni  piran  vaxtımda 

çul alayıb.  G ncl r ,  g nc  folklor ünaslara  üzümü  tutub 

deyir m,  Az rbaycanın  otu,  suyu  fa    qaynaqlarıdır.  lk 

günd n  t bi tin  dilini,  sirrini  öyr nm y   çalı ın.  g r 

torpaq,  su,  çiç k  öz  sirrini  vers ,    folklorda  gizl nmi  

düyünç l ri  açsa,  insan  ölümsüzlüyün,  cavanqalmanın  

nisb t n 

mü mmalarını 

açar.  G nclik 

olmadan 

---

 

41

ölümsüzlük  m nasız  v   h miyy tsizdir.  M n  burada 

islamın “q zavü-q d r”in  qar ı çıxmıram,  ksin , islama 

dua  dey -dey   ondan  insanlara  gümrah  h yat,  gözünd  

g nclik  ya ayan  sa lam  insan  h yatı  ist yir m.  M n 

mü yy n 

fa  otlarının  v   sularının,  “Naara”nın  –  qızıl 

almanın    köm yi  il   insanın  g nc  qalmasına  inanıram. 

G nc  lo manlar  v   folklor ünaslar  ümidsiz  olmayın.  Bu 

i  ür kl  giri in. N y s  m n inanıramsa, siz d  inanın. 

xsi  dü üncül rimi  bundan  sonra  da    davam 

etdir c y m.  

Bu  möjüz l r  satir  v   fsan l rin  qoynuna  g lir, 

bu  möjüz l r  b dii  t f kkürün  m hsulu  olan  satir  v  

fsan l rin  m zmununa  daxil  olur,  onlara  b dii  r ngl r, 

boyalar ver r k bitkin  s rl r  çevrilirl r.  

 

Az rbayjan türkl rinin bitib tük nm y n, uju-buja ı 

görünm y n,  d rya-d niz  kimi  z ngin  folklorunu  toplayıb 

tamamlamaq,  illah  da  onun  alt  qatı  olan  satir  v  

fsan l rini  öyr nm k  üçün  yüz  illik  bir  ömür  d   azlıq 

edir.