Folklorshunoslikka

 
(3-jild,  163-bet)  kabi  toponimik rivoyatlar, 
“ChigiF
 
(1-jild, 374-bet), “Turkman” (3-jild, 419-422-betlar) singari 
etnogenetik  rivoyatlar,  muchal  hisobining  kelib  chiqishi  haqidagi 
taqvimiy rivoyat (1-jild, 330-331-betlar) ham keltirilgan.
Mahmud  Koshg‘ariy  o‘z  “Devon”ini  “maxsus  alifbe  tartibida 
hikmatli  so‘zlar,  sa’jlar,  maqollar...bilan  bezash”  maqsadida  uch 
yuzdan ortiqroq maqolni kitobga kiritgan. Masalan, ''Tilku o ‘z iniga 
ursa, ujuz bo ‘lur” (ya’ni “Tulki o‘z iniga qarab ulisa, qo‘tir boiadi”) 
maqolida o ‘zi tug‘ilib o‘sgan yurtiga,  ona zaminiga,  Vataniga xiyo- 
nat qilgan kishining holi  xarob  boiadi degan purhikmat ma’no mu- 
jassamlashgan.  Shuning  uchun  ham  Mahmud  Koshg‘ariyning  o‘zi 
ushbu maqolni keltirar ekan, “bu maqol o‘z elini, urug‘ini yoki mam- 
lakatini yomonlovchilarga qarata aytiladi” (“Devon”,  Indeks-lug‘at, 
32-bet)  deb  qayd  qilgan.  “Devorf’da dangasalik  va tanballik  (“Er- 
maguga  bulut yuk  bo ‘lur
”, 
ya’ni  “Yalqovga  bulut  soyasi  ham  yuk 
boiar”),  mehnatsevarlik  (“Yazin  qatig'lansa,  qishin  sevnur”,  ya’ni 
“Yozda mehnat qilgan kishi qishda sevinar”), do‘stlik va hamjihatlik 
(“Yalng'uz  qaz  utmas”,  ya’ni  “Yolg‘iz  g‘oz  sayramas”  yoki  “Ken- 
gashlik bilik uzlashur,  kengashsiz bilig o'prashur”, ya’ni “Maslahatli 
ish  bitadi,  bemaslahat  ish  yitadi”),  mardlik,  botirlik,  jasurlik  (“Alp 
yag'ida,  alchaq j a g ‘id d \
 
ya’ni “Botir dushman bilan to‘qnashganda, 
yuvosh tirishishda sinaladi”), donolik CAlp cherikda,  bilga tirikda”, 
ya’ni  “Botir jangda  sinaladi,  dono  -  majlisda”)  va  boshqa  ko‘plab
21
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

mavzularga  doir  maqollar  uchraydi.  Bu  esa  X-XI  asrlarda  yasha- 
gan  ajdodlarimiz  q o 'llagan  maqollar  mavzu  jihatidan  rang-barang 
bo‘lganligidan dalolat beradi.
“Devon”dagi  paremiologik materiallar xalq  maqollarining  gene- 
tik ildizlarini aniqlash, maqol janrining kelib chiqish tarixi va tadrijiy 
rivoji bosqichlarini o‘rganish, maqollarning badiiy shakli va mazmu- 
niy xususiyatlaridagi o‘zgarishlarni tadqiq etishda muhim ilmiy qim- 
matga ega.
Xullas, XI asrning yirik filolog olimi Mahmud Koshg‘ariy turkiy 
qabilalar shevasiga oid  lisoniy  manbalarni to‘plash barobarida,  xalq 
maqollari,  hikmatli  so‘zlar,  qo‘shiqlar,  mif,  afsona, rivoyat va naql- 
lar, shuningdek, urf-odat va marosimlar, xalq qarashlari, e ’tiqodiy in- 
onchlar hamda mifologik tasawurlarga doir boy  materiallami yozib 
oigan.
Xalqimizning  betakror  ijodiy  salohiyatini  yuksak  qadrlagan 
Alisher Navoiy ham o£z davri folklorining deyarli  barcha janrlariga 
oid  qadriyatlardan  samarali  foydalangan.  Shu bois,  shoir  asarlarida 
XV  asr  o‘zbek  folklorining janrlar  tizimiga  doir  afsona,  qissa,  ri­