Folklorshunoslikka

8 Стеблин-Каменский М.И. Миф. - Л: Наука, 1976, 4-5 с.
27

www.ziyouz.com kutubxonasi

avíodga yetkazishga moijallangan miflarning ommalashish usullari ham turlicha boiib, asosan jonli og‘zaki ijro orqali, ya’ni so‘z vosita- sida hikoya qilib berilgan. Ya'ni m if- afsona janrining badiiy shakli asosida bayon etilgan.
Mifologiktasavvurlar ibtidoiy udum va marosimlarda ritual o‘yinlar sifatida namoyish qilingan. Qadimgi tasawurlar asosida yaratilgan osori atiqalar hamda xalq hunarmandchiligi va arnaliy san’ati asarlari- dagi ramziy chizgilarda ham mifik syujetlar aks ettirilgan.
Ajdodlarimizning olam, tabiat hodisalari va ijtimoiy havot xu- susidagi qadimiy fantastik tushunchalarini o‘zida aks ettirgan mif- lar quyidagi turlarga boiinadi. 1) ihtido haqidagi miflar (olamning yaratilishi va yerda hayotning paydo boiishi to‘g‘risidagi miflar);
2) samoviy miflar (osmon jismlari va tabiat hodisalarining paydo boiishi haqidagi miflar; 3) antropogenik miflar (g‘ayrioddiy xis- latga ega boigan afsonaviy personajlar haqidagi miflar, masalan, Ge-rakl, Gilgamesh, Odami Od, Hubbi haqidagi miflar); 4) kult miflari(muayyan e’tiqodiy inonchlar bilan bogiiq miflar, masalan, hosildorlik kulti, suv kulti, o'simlik kulti, olov kulti haqidagi mif- lar); 5) totemistik miflar (totem-ajdod haqidagi qadimgi tasav- vurlar asosida kelib chiqqan); 6) kalendar miflar (yil, oy, kun hí- sobi bilan bogiiq miflar, masalan, ayamajuz, ahman-dahman, chilla, to‘qson hisobi bilan bogiiq miflar); 7) o ‘lib-tiriluvchi tabiat kultlari haqidagi miflar (masalan, Siyovush haqidagi mifologik syujetlar);
8) animistik miflar (jon to‘g‘risidagi qadimgi tasavvurlarni o‘zida mujassamlashtirgan miflar): 9) manistik miflar (ajdodlar homiyligi haqidagi miflar); 10) dualistik miflar (ezgulik va yovuzlik kuchlari o‘rtasidagi kurash haqidagi asotiriy qarashlarni o‘zida aks ettirgan mif- lar); 11) esxatologik miflar (olamning intihosi, oxir zamon to‘g‘risidagi miflar).
Insoniyat tafakkuri taraqqiyotining ilk bosqichi sifatida muhim amaliy ahamiyat kasb etgan mifologiya ibtidoiy madaniyatning ne- gizi, olamni idrok etishning qadimiy vositalaridan biri, badiiy ta- fakkuming ibtidosi hisoblanadi. Mifologiyaning asosini qadimgi
28

www.ziyouz.com kutubxonasi

odamning koinot, tabiat, inson, osmon jismlari, narsa va hodisalar- ning paydo boiishi haqidagi miflartashkil etadi.
Mifologiyaning arxaik qatlami quyosh, oy va yulduziar to^g'risi- dagi shamsiy, qamariy va astral miflar, olamning paydo boiishi haqi- dagi samoviy miflar, odamzotning yaratilishi haqidagi antropogenik miflar, qadimgi e’tiqodiy qarashlarni o‘zida ifoda etgan totemistik, animistik va kult miflaridan tashkil topgan. Dehqonchilik madaniyati shakllangan hududlarda esa tabiiy-iqlimiy o‘zgarishlaming ramziy- metaforik talqinlari asosiga qurilgan taqvimiy (kalendar) miflar va oiib-tiriluvchi tabiat kultlari haqidagi miflar keng tarqalgan. Xusu- san, Osiris (qadimgi Misr), Adonis (Finikiya), Dionis (Yunoniston), Siyovush ( 0 ‘rta Osiyo) haqidagi mifologik syujetlar shu tariqa yuzaga kelgan. 0 ‘zining ilk taraqqiyot bosqichida eng sodda ibtidoiy inonchlardangina iborat boigan mifologiya insoniyat tafakkurining tadrijiy rivoji davomida olam, jamiyat va tabiat haqidagi asotiriy syujetlar, mifik obraz va tasavvurlar silsilasini o‘z ichiga oigan mu- kammal tizimga aylangan.
Ijtimoiy ongning animizm, totemizm, fetishizm kabi qadimiy shakllari mifologiya bilan chambarchas bogiiq boigan. Ibtidoiy dunyoqarash tizimi sifatida shakllangan mifologiya qadimgi diniy e'tiqodlarning ilk kurtaklari, ajdodlarimizning falsafiy, axloqiy va ijtimoiy qarashlari, olam va odam hayotiga doir eng sodda tu- shunchalari., voqelikni ongsiz-hissiy anglash asosiga qurilgan ramziy- metaforik obrazlar, shuningdek, so‘z san’ati, marosimlar tizimi va mifologik tafakkurning turli xil shakllarini o‘z ichiga qamrab oigan. U qadimgi odamning borliq olamni idrok etishga doir tasavvur va qa- rashlarini o‘zida jamlagan izchil tizim sifatida ibtidoiy mafkuraning yetakchi g‘oyasi boiib xizmat qilgan. Mifologiya ibtidoiy insonning qarashlarini o£zida mujassamlashtirgan sinki'etik hodisadir. Shu bois, mifologiya folklor, yozma adabiyot, san’at va ma’naviy qadriyatlar- ning shakllanishi uchun zamin vazifasini oiagan.
Ezgulik kuchlarining xaos(zulmat)ni o‘ziga makon qilgan yovuz-
likka qarshi kurashini o‘zida aks ettirgan qadimgi miflar badiiy


29

www.ziyouz.com kutubxonasi

tafakkurning shakllanishida muh im rol o‘ynagan. Voqelikni estetik kategoriya sifatida idrok etish hamda badiiy so‘z vositasida talqin qilish an’anasi keiib chiqqach, qadimgi miflarning asosiy qismi so‘z san’atining turli janrlariga singib ketgan. 0 ‘zbek xalq og‘zaki badiiy ijodiyotidagi ko‘plab epik syujet va an’anaviy motivlarning gene- tik ildizlari bevosita mifologik tasavvuriar qatlamiga borib taqaladi. Miflar “Avesto”, “Iliada”, “Ramayana”, “Shohnoma”, “Kalevala”, “Alpomish”, “Go‘ro‘g‘li” kabi buyuk badiiy yodgorliklarning yara- tilishida ham salmoqli o‘rin tutgan.
Qadimgi mifologik tasavvuriar va asotiriy syujetlar badiiy tafak- kurning shakllanishi hamda taraqqiyotida o‘ziga xos sarchashma vazifasini o‘taganligi uchun ham, xalq og‘zaki badiiy ijodiyoti, yozma adabiyot va san’at asarlarida mifologik negizga ega boigan ko‘plab asotiriy personajlar uchraydi. Mifologik tasavvuriar asosida kelib chiqqan bunday obrazlar xalq xayoloti va voqelikni fantastik talqin qilish an’anasining mevasidir. Mifik obrazlar muayyan voqea- hodisaning jonlantirilgan timsoliy ifodasi boiib, voqelik mohiyatini metaforik, ramziy va istioraviy holatda o‘ziga ko‘chirganligi uchun ham uning shakliy tajassumi hisoblanadi.
Mifik obrazlar ibtidoiy badiiy uydirma - fantaziya mahsuli bo‘lib, koinot, tabiat va jamiyatdagi turli-tuman hodisalar, qadimgi odam tasawurida mavjud bo‘lgan g‘ayrioddiy kuchlarning kelib chiqish sabablarini izohlashga xizmat qilgan, Badiiy tafakkur shakllangach, qadimgi mifologiyaning tarkibiy qismi sanalgan asotiriy obrazlar adabiyot va san’atga ko‘chgan. 0 ‘zbek mumtoz adabiyoti namo- yandalarining asarlari, “Alpomish”, “Kuntug‘mish”, “Rustamxon” hamda “Go‘ro‘g‘li” turkumiga mansub dostonlar, o‘zbek xalq afso- nalari va ertaklaridagi mifologik obrazlar shular jumlasidandir, Folk- lor va yozma adabiyotdagi mifik obrazlar badiiy talqinning to'laqonli chiqishi hamda poetik tafakkurning keng qamrovliligini ko‘rsatish vazifasini bajaradi.
Mif qadimgi odamning ishonch-e’tiqodlari, o‘y-xayollari, diniy qarashlari va ilk ijodiy izlanishlarining so'z vositasida ifoda etilgan
30

www.ziyouz.com kutubxonasi

ko‘rinishlaridan biridir. Mifni ibtidoiy odam ma’naviy olamining muayyan ehtiyojlari, ya’ni o‘z dunyoqarashini bayon etish zarurati yuzaga keltirgan. Voqelikni badiiy idrok etish an’anasining ibtidosi sifatida qadim zamonlarda shakllangan mifologik tasawurlar tizimi folklordagi epik janrlarning syujet silsilasi va obrazlar tarkibining yuzaga kelishiga asos bo‘lgan. Demak, mifhing mohiyati, turlari, o‘ziga xos xususiyatlari, obrazlar tizimi, mifologik syujetlaming epik diffuziyasi va folklor asarlari tarkibidagi poetik vazifalari kabi masa- lalarni o'rganish mifshunoslikmng asosiy yo‘nalishlarini tashkil etadi. Binobarin, mif va uning insoniyat tafakkuri tarixida tutgan o‘rni masalasi folklorshunoslikdagi «mifologik maktab»ning ustuvor il- miy muammolaridan biriga aylandi. «Mifologik maktab» esa dunyo folklorshunosligidagi keng tarqalgan ilmiy yo£nalishlardan biridir. Bu maktab vakillari mifologiya, mifik obraz, mifologik syujet va mo-
tivlar folkloming zaminini tashkil etadi, deb hisoblaydilar.
Mif haqidagi dastlabki ilmiy talqinlar jahon madaniyati tarixi- ning antik davridayoq yuzaga kela boshlagan edi.9Xususan, Pifagor ta’limotiga ko‘ra, mif - tabiatni falsafiy-allegorik anglash ifodasidir. Miloddan avvalgi III asrda yashagan yunon faylasufi Evgemer mi- fologik personajlarni o‘tmishda yashagan tarixiy shaxslarning ilo- hiylashtirilgan obrazi, deb hisoblagan. Platon esa mifni voqelikning falsafiy-ramziy talqini, deb baho lagan.
XI asrda yashagan buyuktilshunosolim Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug'otit turk” asarida mif tushunchasi “sav” so‘zi bilan ifodalangan. Bu so‘z qadimgi turkiylar tilida “xabar”, “maqol”, “qissa”, “hikoya”, “so‘z”, “nutq” ma’nolarini anglatgan (“Devon”, I, 122; III, 168).
XVII-XVIII asrlarda mifologik tasavvurlami ilmiy talqin qilish an’anasi yuzaga keldi. Fransuz ma’rifatparvarlaridan biri, faylasuf B.Fontenel (1657-1757) miflarni qadimgi odam tafakkurining mah- suli sifatida baholadi va insoniyat taraqqiyotining “bolalik davri”ga