Fiziologiyasi va gigiyenasi

Hazm  shiralari  ajratnvchi  bezlar  faolivatini  o ‘rganish  usul- 
lari.  Hazm jaravonida  ishtirok  etuvchi  bezlar.  hazm  shiralari  ish­
lab  chiqarishlari  aniq  b o iganidan   buyon,  olimlar  tahlil  ishlarini 
bajarish  uchun  shiralardan  toza yoki  aralashma  holida  olish uchun 
uringanlar.  XVII  asrdayoq  Gollandiyalik  olim  Graafga  s o ia k   bezi 
va m e'daosti  bezlarining tashqariga chiquvchi  vo'llariga qo'yilgan 
naychalar vordam ida unchalik ko’p  bo'lm agan miqdorda hazm shi­
ralari  yig'ib  olish  imkoniga ega  b o id i.
Olim  g'ovak  rezina  vordamida  m e’da  shirasidan  olish  uchun 
harakat  qilib  ko'rdi,  bunda  g'ovak  rezina  yutilgach.  u  m e'd a  ichi­
dagi  suvuqlikka  to'yinganidan  keyin  unga  b o g ian g an   ip  orqa­
li  m e'dadan  chiqarib  olindi.  Shotlandiyalik  hakam  Stivens  odam 
m e'da  shirasining  hazmlovchi  ta'sirini  ko'zbog'lagich  (fokusnik) 
yordamidan  foydalangan  holda o'rgandi.  K o'z bog'lagich m e’dasi- 
ga  tushgan  turli  predmetlarni  (narsalarni)  qayd  qilish  vo'li  bilan 
chiqarib tashlash  kabi  noyob  hunar egasi  ekanligini namovon qildi.
K o 'z  bog'lagich  maxsus  tayyorlangan.  oziq  moddalar  bilan 
to'ldirilgan  teshikchalari  orqali  hazm  shiralari  kiradigan  teshikli 
q o 'rg 'o sh in   «bo‘g'irsoq»larni  avval  yutib,  so'ngra  qusish  harakat­
lari  bilan m e'dadan chiqargan.  Tabiiyki,  bunday  usullar vordamida 
hazm  shiralarining  tarkibi  va  xususiyatlarini  o'rganish juda  qiyin 
bo'lgan.
Kevinchalik hayvonlarni  narkozlash y o ‘Ii  bilan qorin  b o'sh lig 'i 
ochilib  hazm  shiralari  ajratuvchi  bezlar  yo'llaridan  hazm  shiralar- 
idan  olish  imkoniga  ega  bo'lindi.  Ammo,  qandaydir  bir  xulosa  qi­
lish  uchun.  ya'ni  hazm  bezlari  faoliyati  qonuniyatlari  haqida  gap 
yuritish juda qiyin.  chunki  hay von  narkoz ostida jarrohning  stolida 
yotgan bo'lsa. bu sharoit tabiiy sharoitdan tubdan farq qiladi.  Fistu­
la usuli  vordamida hazm  bezlari  faoliyati  haqida juda katta miqdor­
da maTumotlar olish mumkin. 
Fistula
 -  bu hazm bezlari  yo' li  bilan 
yoki  ovqat  hazmi  trakti  -   bo'shlig'ini  organizmning  tashqi  muhit 
bilan  aloqasini  sun'iy  bog'lanishini  ta ’minlovchi  naycha  -   asbob- 
dir.  Bunday  usulni  yuzaga  kelishi  qiziq,  lekin  favqulodda  kasal 
yoki  m e'da jarohatlanishi  natijasida  m e ’da  yoki  ichaklarda  yuza­
ga  kelgan  teshiklar  orqali  olib  borilgan  kuzatishlar  sabab  bo'lgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1842-  yilda M oskvalik jarroh  Basov  itlarning  m e'dasiga  q o ’yilgan 
fistula  orqali  m e'da  sekretsiyasini  kuzatishni  taklif qildi.  Lekin  bu 
holatda o'rganish uchun toza m e'd a shirasi  olish mum kin emas edi, 
chunki  bu  holatda  olingan  shira  oziqalar  qoldiqlari,  so 'lak   va  doi- 
miy  ravishda  m e’dada  bo'ladigan  shilimshiq  moddalar  bilan  ara- 
lashgan  holda  b o ’ladi.
Faqatgina I. P.  Pavlovning ishlari b o ’yicha fistula usuli tan olindi 
va  keng  qo'llanildi.  I.  P.  Pavlov jarrohlik  operatsivalarini  bajarish 
davomida, hayvonlam ing u yoki bu hazm bezlari faoliyati orqasidan 
uzoq muddat davom ida kuzatish olib borish uchun doimiy fistulalar 
qo'ydi.  I.  P.  Pavlov o ’zidan oldingi tadqiqotchilardan farqli o ia ro q , 
operatsiyadan  keyin hayvon  sog'aygach o'rganiladigan a ' zo  uchun 
ham,  butun  organizm  uchun  ham  ularni  faoliyat  k o ‘rsatishi  uchun 
m o'tadil  sharoitni  saqlab  qoluvchi  turlarini  izlab  topishga  harakat 
qilib,  fanga tatbiq  qildi.
Fistulali  usuldan foydalanish tufayli har qanday vaqtda operatsiya 
qilingan  a'zo funksiyasini  kuzatish  mumkin b o id i.  Fistula yordami- 
da  oziqalar  qoldiqlari  qo'shilm agan  toza  holdagi  hazm  shiralaridan 
yig'ib  olish,  ularning  miqdorini  aniq  o'lchash  va  ovqat  hazmining 
turli  fazalarida  shiralaming  kimyoviy  tarkibini,  hazm lash  faolligini 
aniqlash  imkoniyatiga  ega  b o iin d i.  I.  P.  Pavlov  tomonidan  tavsiya 
qilingan fistula usulining bosh yutug'i  shundan iboratki, ovqat hazmi 
jarayonlari  sog'lom  hayvonlarda  va  organizm  faoliyat  ko'rsatayot- 
gan tabiiy  sharoitlarda o'rganiladi  va ov qat hazmi  a ’zolarining faoli­
yati  tabiiv  oziqaviy  qo'zg'atuvchilar  bilan  qo'zg'atiladi.
Hazm  bezlari  faolivatini  o'rganishda  I.  P.  Pavlovning  roli  shun- 
chalik  buyukki.  hatto  fiziologiyaning  ushbu  bobini  ko'pchilik  hol­
larda  «rus  fiziologivasi  bobi»  deb  yuritiladi.  I.  P.  Pavlov  esa Nobel 
m ukofotiga  sazovor  b o ig a n .
Lekin  shuni  qayd  qilish  kerakki,  fistula  usulining  barcha  yu- 
tuqlari  va  foydali  tom onlarini  ta'riflagan  bilan  bu  usul  yordamida 
odamlarning  ovqat  hazmi  funksiyalarini  o'rganish  mum kin  emas. 
Tushunarli  sabablarga  ko'ra,  odamlarda  tekshirish  ishlarini  olib 
borish  uchun  fistulalar  hosil  qilish  ishi  bajarilmaydi.  Odamlar­
da  so ia k n i  maxsus  metall  kapsulalar  -   yopishgichlar  yordamida
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yig'ib olish mumkin.  Kapsula o g 'iz b o 'sh lig 'in in g  shilliq pardasiga 
shunday  yopishtiriladiki.  uning  markazida  so'lak  bezining  chiqa- 
ruv  yo'li  qoladi,  bunda  fistula  bilan  so'lak  endi  og'izga  tushmay, 
balki  kapsulaga  va  rezina  naycha  orqali  tashqariga  chiqariladi  va 
stakanchaga  yoki  probirkaga  quyiladi.
M e'da  shirasi  va  o 'n   ikki  barmoqli  ichakning  ximusidan  olish 
uchun  zonddan  foydalaniladi,  bunda  o'rganilayotgan  odam  zond- 
ni  yutadi.  Bunday  zondning tashqi  teshiklari  orqali  tadqiqot  ishlari 
uchun  shira  olish  mumkin.
M e'dalar  va  ichaklarning  holati  haqidagi  ayrim  m a’lumotlarni, 
ular joylashgan  hududning  rentgen  nurlari  bilan  yoritish  hisobiga 
olish  mumkin.  Rentgenli  tekshirishlardan  oldin  tekshiriluvchiga 
Rentgen nurlarini yomon o'tkazuvchi  va ekranda yaxshi  soya hosil 
qiluvchi  eritma  yoki  o'lcham li  modda  ichiriladi.
M e'd a  muskullari  qisqarganida  va  ovqat  hazmi  traktida  sekret- 
siya  paytida ju d a  kam  miqdorda  bo'lsa  ham  qayd  qilish  mumkin 
bo'lgan  elektr  hodisalari  yuzaga  keladi.  M e’dalardagi  elektr  hodi- 
salarini  qayd  qilish  -   elektrogastrografiya  m e’daning  qisqarish 
faoliyatining  o'rganish  uchun  q o ‘llaniladi.
Radiotelemetrik  usulning  kelajagi  buyuk.  Odamlarga  yutish 
uchun  ju d a  mayda  radiouzatgich-  radiopiluli  beriladi,  ularning 
diametri  8  mm  va  uzunligi  15-20  mm  ni  tashkil  etadi.  Radiopi- 
lulida  uzatgich joylashtirilgan  bo'lib,  u  m e’da  va  ichaklar  ichida- 
gi  vodorod  ionlarining  konsentratsiyasini,  ular  ichidagi  bosim  va 
haroratni  qabul  qiladi.  Uzatgich  qabul  qilinuvchi  ko'rsatkichlarni 
m a’lum  chastotadagi  o'zgarishlarga aylantiradi,  bunda ularni  radio 
qabul qiluvchi  apparat yordamida ushlash va qayd qilish hazm tark- 
ti  bo'ylab erkin o'tadi  va uning turli qismlaridagi u yerdagi harorat, 
bosim  va  muhit  reaksiyasi  haqidagi  axborotlami  beradi.