Fiziologiya

BUXORO - 2021

Nafas tizimining funkstional xususiyatlari.Gazlarni qon bilan tashilishi.. Nafasning boshqarilishi.

Nafas – bir kancha jarayonlar yigindisi bo’iib, natijada organizm kislorod iste`mol qiladi va karbonat angidrid ajratib chikaradi. Odam va yuksak hayvonlarning nafasi kuyidagi jarayonlarni uz ichiga oladi: 1) tashqi muxit bilan o’pka al’veolalari orasida havo almashinishi (tashqi nafas, yoki o’pka ventilyatsiyasi); 2) al’veolyar havo bilan o’pka kapillyarlaridan utayotgan Qon o’rtasida gaz almashinishi (o’pkadagi gazlar diffuziyasi); 3) gazlarning Qon bilan tashilishi; 4) tukima kapillyarlarida Qon bilan tukimalar o’rtasida gaz almashinuvi (tukimalardagi gazlar diffuziyasi); 5) xujayralarning kislorod iste`mol qilishi va karbonat angidrid ajratib chikarishi (xujayralardagi nafas). Bu jarayonlardan To`rt guruxini, ularning boshqarilish mexanizmi va turli sharoitda utish xususiyatlarini nafas fiziologiyasi urganadi. Xujayradagi nafasni asosan bioximiya urganadi, u tukimalardagi oksidlanish jarayonlarini tekshiradi, ana shu jarayonlarda xujayradagi energiyaga boy moddalar parchalanib ichidagi yashirin energiyani yuzaga chikaradi.

Organizmda o’pkaning asosiy vazifalaridan biri gazalmashinuvi. Bundan tashkari o’pka bir kator boshqa funktsiyalarni xam bajaradi:

1.Ayiruv – suv, atsiton, etanol, efir, etilmerkaptanlarni chikarishi.

2.Biologik aktiv moddalarni ishlab chikarish: geparin, tromboksan V2, prostaglandinlar, tromboplastin, Qon ivishini VII va VIII faktorlari, gistamin, serotonin, monoaminooksidazalar, glikoziltransferazalar, metiltransferazalar.

3.Biologik aktiv moddalarni inaktivatsiyalash. 80% bradikinin bir marta o’pkadan Qon utkanda parchalanadi, 90-95% E va F gruppasidagi prosta-glandinlar, angiotenzin I va II.

4.Himoya funktsiyasi. Antitelalar xosil bo`ladi, fagotsitozda ishtirok etadi, lizotsim, interferon, laktoferon, immunoglobulinlar ishlanadi.

5.Termoregulyatsiya – o’pkada juda kup issiqlik xosil bo`ladi.

6.Tovush xosil bo’lishi uchun o’pka havo rezervuari xisoblanadi.

Tashqi nafas. Tashqi nafas, ya`ni o’pka al’veolalari bilan tashqi muxit o’rtasida havo almashinishi, kukrak kafasining ritmik xarakatlari natijasida yuzaga chiqadi. Nafas olinganda kukrak kafasi va ichidagi o’pka xajmi kattalashadi, ayni vaqtda ulardagi bosim pasayadi va havo yullari orqali o’pka al’veolalariga havo kiradi.Nafas chikarilganda kukrak kafasining xajmi kichrayadi, o’pka qisman puchayadi, ichidagi bosim ortadi va havo o’pkadan tashkariga chiqadi.

Al’veolalarda al’veolyar havo bilan Qon o’rtasida gazlar almashadi. Al’veolalarga chirmashgan kapillyarlardagi Qon al’veolyar havo kislorodini yutadi, kapillyarlardagi Qondan al’veolyar havoga esa karbonat angidrid ajralib chiqadi. Nafas olish va chikarish jarayonida al’veolalardagi Qonning tarkibi betuxtov yangilanib turadi. Nafas olish paytida kislorodga boy havo al’veolalarga kiradi, nafas chikarish paytida esa karbonat angidridga boy havo al’veolalardan chikib ketadi. Al’veolyar havo bilan Qondagi karbonat angidrid va kislorod shu tarika ma`lum miqdorda saklanib turadi.

Nafas olish mexanizmi.

Nafas olish akti (inspiratsiya) kukrak bushligining xajmi uchta – vertikal, sagittal va frontal yunalishlarida kengayishi tufayli ruy beradi. Kobirgalarning kutarilishi va diafragmaning pastga tushishi natijasida kukrak bushligi kengayadi. Kobirgalar tush suyagiga togaylar bilan birikkan, umurtqa pogonasiga esa ikki nuktada: kobirga boshi – umurtqa tanasiga, kobirga burtigi umurtqaning yonbosh usimtasiga birikkan. Nafas chikarish paytida kobirgalar pastga tushadi; nafas olish paytida esa yukoriga kutarilib, gorizontal vaziyatni oladi. Bunda tush suyagining pastki qismi oldinga yunaladi, shuning uchun kukrak kafasining ko’ndalang kesimi ikki yonga va oldindan orqaga karab kengayadi.

Kobirgalararo tashqi muskullar (mm. intercostales externi) bilan togaylararo muskullar (mm. intercartilaginei)ning qisqarishi natijasida kobirgalar yukoriga ko’tariladi. Kobirgalararotashqi muskullar bir kobirgadan ikkinchisiga orqadan va yukoridan oldinga va pastga karab kiyshik yunalishda boradi.Kobirgalar aylanish nuktasi ularning umurtqa pogonasi bilan tuzgan bugimlarida joylashgan ikkinchi xil richaglardan iborat. Kobirgalararo tashqi muskullar qisqargan vaqtda kobirgalarni bir-biriga yakinlashtirish kerak edi, birok muskullar yopishgan joyning pasti kuch momenti yukoridagisiga nisbatan kattarok bulgani uchun muskullar qisqarganda kobirgalar ko’tariladi.Nafas olish paytida diafragmaning muskul tolalari qisqaradi, natijada diafragma yassilanib, pastga tushadi; korin bo`shlig’idagi organlar pastga, ikki yonga va oldinga itariladi; kukrak bushligi ayniksa vertikal yunalishda kengayadi.

Turli nafas muskullarini elektrofiziologik usullar bilan tekshirish bioelektr tebranishlari (xarakat potentsiallari)ning avval diafragmada, keyin esa kobirgalararo muskulda paydo bo’lishini kursatdi. Tugilishdan keyingi dastlabki oylarda nafas xarakatlari asosan diafragmaning qisqarishi xisobiga yuzaga chiqadi. SHuning uchun mushuk bolasining nn. phrenici-ni kirkish yuli bilan diafragmasi falaj kilinsa, u ulib koladi. Turli odamlarning yoshiga va jinsiga, kiyimiga va mexnat sharoitiga karab nafas olish yo kobirgalararo muskullar xisobiga – kobirga, yoki kukrak bilan nafas olish tipi – yo bo’lmasa diafragma xisobiga – diafragma, yoki korin bilan nafas olish tipi – yuzaga chiqadi.

Nafas olish tipi mutlak doimiy bo’lmay, shu paytdagi sharoitga moslanishi mumkin. Masalan, odam ancha yuk orqalab ketayotganda kukrak kafasi yuk uchun tayanch bo’iib xizmat qiladi, shuning uchun xam uni tana muskullari va kobirgalararo muskullar umurtqa pogonasi bilan birgalikda kimirlatmay ushlab turadi; fakat diafragma xarakatlari tufayli nafas olinadi va chikariladi. Xomilador ayollarda diafragmaning pastga siljishi kiyinlashadi, shuning uchun ularda kobirgalar bilan nafas olish tipi ustun turadi. Tez-tez nafas olishda, masalan xalloslashda bir kancha kushimcha yoki yordamchi nafas muskullari: yukoridagi kobirgalarni kutaruvchi muskullar (mm. sternocleidomastoidei, mm. scaleni), elka kamarini va orqaga tortilgan elkalarni kimirlatmay turuvchi muskullar (mm. trapecii, mm. rhomboidei, mm. levatores scapulae) nafas olish fazasida katnashadi. YOrdamchi nafas muskullariga: mm.pectorales major et minor, mm. serati anter. kiradi, bular xam kobirgalarni kutara oladi.