Fiziologiya so’zi yunoncha bo’lib, tabiiyot ma’nosini bildiradi. XVI asrdan

HIMOYAVIY NAFAS REFLEKSLARI

---

Nafas yo’llariga nafasga olingan havo bilan har xil zarrachalar (chang), yot
moddalar kirishi mumkin. Yuqori va pastki nafas yo’llarida yallig’lanish
rivojlansa, traxeya va bronxlarda balg’am, burun bo’shlig’ida ko’p miqdorda
shilimshiq paydo bo’ladi. Bularning hammasi himoyaviy nafas reflekslari –
yo’tal va aksa urish tufayli tashqriga chiqariladi.
Balg’am va yot moddalar pastki nafas yo’llaridagi retseptorlarni
ta’sirlaganda, avval chuqur nafas olinadi keyin tovush yorig’i berk bo’lgan
holda nafas chiqarish boshlanadi. Bu ishqa qorin muskullari ham jalb etiladi.
Kekirdak va bronxlarda havo bosimi ortadi. Yovush yorig’i darxol ochilgach,
havo zarb bilan og’iz bo’shlig’i orqali tashqariga chiqadi va pastki havo yo’llari
tozalanadi. Yo’tal shu yo’sinda paydo bo’ladi.
Burin bo’shlig’i va burun yo’llaridagi retseptorlarning te’sirlanishi aksa
urishga olib keladi. Bu refleks boshlanishida ham chuqur nafas olinadi va tovush
yoorig’i berk bo’lgan holda nafas chiqarish boshlanadi. Pastki nafas yo’llaridagi
havoning bosimi ma’lum darajaga yetganda, tovush yorig’i darhol ochilib, havo
zarb bilan burun bo’shlig’i orqali tashqariga chiqariladi. Harakat tezligi yuqori
bo’lgan havo ta’sirlovchi moddalarni burun bo’shlig’idan chiqarib tashlaydi.
NAFAS VA NUTQ
Odamning nafas tizimi o’zining asosiy vazifasi – gazlar almashinuvinigina
ta’minlab qolmay, nutq tovushlarini vujudga keltirishda ham bevosita ishtirok
etadi. Ovoz chiqarishda hiqildoq asosiy rol o’ynaydi. Gapirganda va kuylaganda
tovush burmalari jipslashadi, nafasdan chiqayotgan havo ularni tebratib,
chiqayotgan havo oqimi kinetik energiyasinin bir qizmi atrofga tarqaladigan
akustik energiyaga aylanishidan iborat.
Tovush boylamlarini jipslashtirrish va ochish yo’li bilan havo oqimini
to’xtatish va tiklash akustik to’lqinlar hosil qilishning asosiy usulidir.
Tovushning baland-pastligi yoki yo’g’on-ingichkaligi hiqildoq bo’shlig’ining
katta-kichikligiga, tovush boylamlarining taranglashishiga, hiqildoq, til va
halqum muskullarining qisqarishiga bog’liq.
Nutq vaqtida nafas olish nimani qanday gapirish kerakligiga qarab o’zgaradi.
Ma’lumki, bir nechta jumlani gapirishdan oldin odam chuqur nafas oladi.
Keyin havo asosan og’iz bo’shlig’i orqali chiqarila boshlaydi. Nutq nafasining
egri chizig’o arrasimon shaklda bo’ladi. Havo ma’lum vaqtgacha bir me’yorda,
bir tekis tezlikda chiqariladi, so’ng tez nafas olinib, yana o’sha tarzda havo
chiqarilishi davom etadi.
Odamning tovush burmalari bir sekundda 80 dan 10000 martagacha
tebranishi mumkin. Nafas yo’llari rezonator vazifasini bajarib, har qaysi
shaxsning o’ziga xos ovozini shakllaydi.
Nutq uchun nafasning ixtiyoriy ravishda boshqarilishi katta ahamiyatga ega.