Fiziologiya so’zi yunoncha bo’lib, tabiiyot ma’nosini bildiradi. XVI asrdan

GEMODINAMIKA ASOSLARI
Qonning qon tomirlardagi harakatini o’rganuvchi fan gemodinamika, deb
ataladi. Bu fan gidrodinamikaning bir qismi.
Gidrodinamika qonuniyatiga ko’ra, naylarda suyuqlikning oqishi ikki
kuchga: suyuqlikning harakatini yuzaga keltiruvchi bosim, ya’ni nayning boshi
va oxiridagi bosimlar farqiga va oqayotgan suyuqlikka ko’rsatiladigan
qarshilikka bogliq.
Bu kuchlarning birinchisi – bosimlar farqi suyuqlikni harakatga keltirsa,
ikkinchisi – gidravlik qarshilik suyuqlikning harakatiga to’sqinlik qiladi.
Bosimlar farqining qarshilikka nisbati vaqt birligida naylardan oqayotgan
suyuqlik hajmini, ya’ni suyuqlik oqimining hajm tezligini belgilaydi. Bu
bog’lanish quyudagi tenglama bilan ifodalanadi:
P
1
– P
2
Q =
R
Qon tomirlarda qon oqishiga qarshilik tomirlarning uzunligi, diametri,
qonning yopishqoqligiga bog'liq.
Turli tomirlardagi qarshilikni ularning uchi va oxiridagi qon bosimi farqidan
bilish mumkin. Qon oqimiga qarshilik qancha katta bo'lsa, tomirda qonning

---

harakatiga shuncha ko'p kuch sarflanadi, binobarin, bu tomirdagi bosim shuncha
ko'p pasayadi.
Tomirlardagi qon bosimini bevosita o'lchash uning yirik va o'rta arteriyalarda
atigi 10%, arteriolalarda va kapillyarlarda esa 85% pasayishini ko'rsatadi.
Qon oqimining ikkita tezligi o'rganiladi. Birinchisi – chiziqli tezlik. Chiziqli
tezlik qon zarrachalarining tomirda siljish tezligini aks ettiradi. Uni mm/s yoki
sm/s da ifodalanadi. Ikkinchisi – hajm tezlik. U qon tomirlardan vaqt birligida
oqib o'tgan qonning hajmini ko'rsatadi va ml/s da o'lchanadi.
Aorta yoki kavak venalar orqali, o'pka arteriyasi yoki o'pka venalari orqali 1
daqiqada o'tadigan qon hajmi bir xil. Yurakdan ketayotgan qonning miqdori
unga kelayotgan qon miqdoriga teng. Katta va kichik qon aylanish doirasining
butun arterial tizimi yoki barcha arteriolalar, yoxud barcha kapillyarlar yoki
butun venoz tizimi orqali o'tgan qon hajmi bir xil.
Tomirlar tizimining har qanday umumiy ko'ndalang kesimidan o'tgan
qonning hajmi doimiy bo'lgani holda qon oqimining chiziqli tezligi bir xil
bo'lmasligi kerak. Chiziqli tezlik tomirning umumiy kengligiga (eniga) bog'liq.
Qon tomirlar tizimining eng tor qismi – aorta. Arteriyalar shoxlanganda, har
bir tarmoq o'zini ajratgan arteriyaga nisbatan torroq bo'lishiga qaramay,
tarmoqlar yig'indisining kengayganligi kuzatiladi. Kapillyarlar to'ra hammadan
keng, chunki barcha kapillyarlar diametrining yig'indisi airtaning diametridan
taxminan 600-800 marta katta. Shunga ko'ra, aortada qon kapillyarlardagiga
qaraganda juda tez harakatlanadi.
Qon yurakdan uzluksiz chiqmay, balki otilib-otilib chiqani uchun
arteriyalardagi qon oqimi uzlukli tabiatda bo'ladi. Arteriola, kapillyar va
venalardagi qon oqimi uzluksiz, doimiydir. Buning sababi arteriyalar devorining
tuzilishida.