Fiziologiya odam anatomiyasi asoslari bilan

Vazomotor markaz.
Markaziy zveno mexanizmlari, arterial bosimni 
organizm uchun zarur bo‘lgan darajada ushlab turishni boshqaradi, ya’ni yurak 
haydab beradigan qon miqdori bilan qon tomirlar tonusi o‘rtasidagi o‘zaro 
hamkorlik, asab tuzilmalarining to‘plami hisobiga amalga oshiriladi va ular 
vazomotor markaz deb ataladi. Bu markazga kiruvchi tuzilma orqa miyada, 
uzunchoq miyada, katta yarim sharlar po‘stlog‘ida lokal joylashgan. Bu boshqaruv, 

---

83 
o‘z ichga sezuvchi, markaziy va efferent zvenolarni olgan murakkab mexanizmlar 
tomonidan amalga oshiriladi. Efferent zveno asab va endokrin komponentlarga 
ega. Uzunchoq miyaning qon tomirlarini harakatlantiruvchi markazi, qon tomirlar 
tonusini quvvatlab turuvchi va qon bosimini reflektorli boshqaruvchi asosiy 
markaz hisoblanadi. Boshqaruvning gipotalamus sohasi qon aylanishning adaptiv 
reaksiyalarini amalga oshishida muhim rol o‘ynaydi. Gipotalamusda ham 
depressor va pressor sohalar mavjud. Boshqarishning katta yarim sharlar po‘stlog‘i 
sohasi ham, gipotalamus kabi, uzunchoq miyaning asosiy markaziga pastga 
tushuvchi ta’sir ko‘rsatadi. Bu ta’sirlar, asab tizimining yuksak bo‘limlariga, 
organizmning oldingi tajribasi bilan birgalikda, turli retseptiv shakllanadi. Ular 
hissiyot, motivatsiya va xulq-atvor reaksiyalarining yurak-tomir komponentlarini 
realizatsiyasini ta’minlaydi. Endokrin qism - buyrak usti bezining po‘stloq va 
mag‘iz qismilarni, gipofizning orqa sohasini, buyraklarning yukstaglomerulyar 
apparatini o‘z ichiga oladi.
Endokrin boshqaruvda
- buyrak usti bezining po‘stloq 
va mag‘iz qismilarning, gipofiz orqa sohasining, buyraklarning yukstaglomerulyar 
apparatining gormonlari bosh rolni o‘ynaydi. Adrenalin, barcha gormonlar ichida 
tomirlarga keskin ta’siri bilan ajralib turadi. Jismoniy quvvatlanish, hissiy zo‘riqish 
paytida, adrenalin skelet mushaklari, miya va yurak orqali qon oqimini 
ko‘paytirishga olib keladi. 
Mahalliy boshqarish.
Qon tomirlarini kengaytirish 
qobiliyatiga, biologik faol moddalar va mahalliy gormonlar bo‘lmish - gistamin, 
serotonin, bradikinin, prostaglandinlar ham egadir. Mahalliy boshqarish 
mexanizmlari organizmning muayyan qismlarida qon oqimining miqdori bo‘lib, bu 
miqdorni a’zolarning qonga bo‘lgan talabiga moslashuvi asosan tomirlar 
diametrini o‘zgartirish va qon oqimiga qarshilikni boshqarish yo‘li bilan 
ta’minlanadi. 
Donor organizmidan retsipiyent organizmiga a’zo yoki to‘qimani ko‘chirib 
o‘tkazilish jarayoni transplantatsiya deb nomlanadi. Transplantatsiya jarayonining 
eksperimental va klinik usullari farqlanadi. Eksperimental usul organizmning 
immun reaksiyalarini o‘rganish uchun muxim. Bu usul yordamida organizmga 
o‘tkazilgan genetik jixatdan farqlanuvchi a’zo yoki to‘qimani normal 

---

84 
adaptatsiyasini ta’minlovchi preparatlar (siklosporinlar) sintezi uchun ahamiyatga 
ega. Transplantatsiyaning quyidagi turlari farqlanadi: 1. Autotransplantatsiya-
bunda bir organizmdan olingan to‘qima shu organizmga implantatsiya qilinadi. 2. 
Izotransplantatsiya-bunda bir tuxum xujayradan xosil bo‘lgan ekzaklar o‘rtasida 
transplantatsiya jarayoni amalga oshiriladi. 3.Gomotransplantatsiya-bu xolda 
genetik va immunologik jixatdan farqlanuvchi organizmlar o‘rtasida 
transplantatsiya jarayoni amalga oshriladi. 4.Ksenotransplantatsiya-turlar aro 
transplantatsiya jarayoni amalga oshiriladi. 
Stendlash - kovak a’zolar(masalan:toj arteriyalar)ga maxsus karkas ya’ni 
stendni joylashtirish orqali bu a’zolar bo‘shliqlarini kengaytirishga asoslangan 
xirurgik muolaja. Bu usul qo‘llanishidan avval yurak qon tomir kasalliklaridagi 
patologiyalarni shuntlash usuli bilan davolanar edi. Bunday usul xirurgik 
operatsiyalar yordamida amalga oshrilishi kerak. Stendlash usulini qo‘llash bunday 
patologiyalarni xirurgik operatsiyalarsiz stendni implantatsiyalash imkoniyatini 
yaratdi.