«Физиология» фанидан 2-курс даволаш, педиатрия, касбий таълим, тиббий профилактика, фармация, факультети талабаларига

48.Nerv tolalarining tuzilishi: turlari va fiziologiyasi 
Nerv o ‘zani bir yoki bir necha nerv tolalaridan iborat, ular umumiy perinerval parda bilan 
qoplangan. Nerv tolalari nerv hujayralariningo'siqlari hisoblanadi. Ular mielinli va mielinsiz 
tolalargaboMinadi. Mielinli tolalar somatik nerv tizimining, ya’ni sezgi a’zolari va skelet 
muskullariga boradigan sezuvchi va harakatlantiruvchi nervlaming tarkibiga kiradi. M ielinsiz 
tolalar umurtqali hayvonlarda, asosan, vegetativ nerv tizimida uchraydi.o ‘q silindrdan va shu 
silindrni qoplovchi mielinli hamda Shvann pardalaridan tashkil topgan. Olq silindr mem brana 
va aksoplazmaga ega. Aksoplazmadan juda ingichka neyrofibrillalar o‘tgan, shu 
neyrofibrillalar orasida esa bir talay mitoxondriyalar va mikrosomalar bor. Mielin qavat 
Shvan hujayra o ‘q silindmi ko‘p marta aylanib o'rashidan hosil boMadi. U 80% lipidlardan va 
20 % oqsillardan tashkil topgan. Mielin pardasi har 1-2 mm da uziladi. 0 ‘q silindming 
mielinsiz qismlari (ulaming kengligi 0,1-0,2 mm) Ranve bo‘g‘imlarida boMmaydi. Ulam ingo‘q 
silindri faqat Shvann pardasi bilan qoplangan. Mielinli nerv tolalaridan qo‘zg‘alishlaming o 
‘tishi mielinsiz nerv tolalaridan farq qiladi.. Nerv tolalari pardasi trofik va himoya rolini 
oʻynaydi, nerv impulyelarini alohida-alohida oʻtkazish uchun sharoit yara-tadi. Nerv 
qoʻzgʻalishining Nerv tolalari boʻylab tarqalish tezligi tolalarning yoʻgʻon-ingichkaligiga, 
miyelinli pardaning rivojlanganlik darajasiga, shuningdek, uning mikrostrukturasi va 
biokimyoviy xususiyatlariga bogʻliq. 

---

49-savol Nevr tolasidan impluslarning utish qonunlari
Har qanday periferik bir talay harakatlantiruvchi sezuvchi va vegetativ nerv tolalaridan 
iborat.Bu tolalar orqali bir vaqtning 6zida chastotasi buyicha farq qiladigan turli tunalishdagi 
impluslar 6tadi va bu tolalar bir-biridan juda uzoqda turgan bir talay periferik tuzilmalarni 
idora qiladi. 
Agar impluslar nervning har tolasida alahida tarqalib,bir toladan 2-tolaga 6tmasagina 
periferiyadagi barcha azo va pardalar yuqori elekt qarshilikka ega bulganligi un tolalarni 
achratib turadi.Bu qonunni isvotlash un baqaning orqa miya ildizlari ajratiladi. Bu ildizlar 
qushilib muskulni invervatsiyalovchi 6zan hosil qiladi.Butun nerv 6zani elektr toki bn 
tasirlansa muskulning hamma qismi qisqaradi.Nevr 6zanini tashkil qiluvchi ildizlar alohida 
alohida tasirlansa faqat shu ildiz tarkibidagi tola invervatsiyalovchi muskulning qismigina 
qisqaradi. 
Miyelinsiz va miyelinli nerv tolalaridan quzgalishning 6tqazilishi.Meyelinsz nevr tolalaridan 
quzgalish butun membrana buylab uzluksz ravishda quzgalgan bir qismdan 2-qismga 
tarqaladi. 
Meyelinli tolalarda harakat pattensiali tolaning faqat miyelin pardasi bn qoplanmagan 
soxalari orqali "sakrab-sakrab"6tadi. Kato(1924) va Takson(1953)lar baqaning miyelinli yakka 
nerv tolalarida bevosita elektrofizioligik tatqiqodla 6tqazdilar.Miyelinli tolalarda Ranve 
bugimlaridagi harakat potensiali vujudag kelishini,tolaning miyelinli qismlari amalda 
quzgalmasligini kursatib berdi.Ranve bugilmalarida natriy kanallarining joylashish jichligi juda 
yuqoridir.Membrananing 1mkm2 yuzasida 12000ga yaqin natri kanallari mavjud,bu kanalling 
gigant aksoni membranasidagiga nisbatan 200 barobar kupdir.Bu Ranve bugilmasidan 2-
Ranve bugilmasiga harakat potensial sakarab 6tish un har bir bugilmada harakat 
potensialning amplitudasi gushni bugilmani quzgatish un zarur minimal miqdordan 5-
6barobar ortiq bulishi shart. 
Harakat pattensiali amplitudasining busagaga bunday munosabati harakat potensialning 
ishonchli 6tqazilish omili deb ataladi.Buni Tasaki kursatib berganligi un Tasaki omili deb ham 
ataladi.Tinchlik holatida barcha Ranve bugimlarida membrananing tashqi yuzasi musbat 
zaryadli buladi, qushni Ranve bugimlari 6rtasida potensialli kuzatilmaydi. Quzgalish paytida A 
bugilma membranasing yuzasi qushni B bugilma membranasining yuzasiga nisbatan manfiy 
elektr zaryadli bulib qoladi. Shuning natijasida elektr toki vujudga kelib tola atrofidagi 
tuqimalar aro suyuqlik membrana va aksoplazma orqali yuradi va B bugilmani quzgatib, 
membrananing qayta zaryadlanishiga sabab buladi. A bugilmada esa quzgalish davom etadi 
va bu bugilma vaqtincha mutloq refrakter holatda buladi.Shu sababli B bugilma faqat 
navbatdagi C bugilmaning quzgalish holatiga keltira oladi.Quzgalishning miyelinli tolalardan 
sakrab sakrab 6tqazilishida 2ta afzallik bor.1-bu 6tqazilish energiya sarfi nuqtai nazardan 
tejamli chunki faqat membrana yuzasing 1%ni tashkil qiluvchi Ranve bugilmalari quzgaladi.2-
quzgalishbing 6tish tezligi miyelinsz tolalaridan ancha yuqori.Shu sababdan miyelinli tolalar 
nerv tiziming muhim faoliyatlarini aniq va tez boshqarib turishini taminlovchi qismlarda kup 
buladi. 

---