«Физиология» фанидан 2-курс даволаш, педиатрия, касбий таълим, тиббий профилактика, фармация, факультети талабаларига

31.Мушак қисқариш турлари; 
 
MUSKULNING YAKKA QISQARISHI 
Ajratilgan yakka muskul tolasiga yoki bu tolalardan tashkil topgan yaxlit 
muskul rag‘batlantirilsa, yakka qisqarish sodir bo`ladi. Miograf yoki optik 
usulda yozib olingan yakka qisqarishning egri chizig‘ida uchta bosqichni 
ajratish mumkin: qisqarishning latent davri, qisqarish bosqichi va 
bo‘shashish bosqichi.Ta‘sirot berilgan lahzadan qisqarish boshlanguniga 
qadar biroz vaqt o‘tadi – bu latent (yashirin) davrdir. Mexanik uskunalar 
yordamida qayd qilingan miogrammada u taxminan10 ms davom etadi. 
Optik yoki elektron asboblarda qayd qilingan yakka qisqarishning latent 
davri ancha qisqa 2,5 ms atrofida. Ana shu vaqt muskul muskul tolalarida 
harakat potensiali boshlanib, uning qisqarishi uchun zarur bo`lgan 
miqdorga (40 mV) yetishiga sarflanadi. Baqaning ajratilgan muskulini 
qisqarish bosqichi 50 ms, bo‘shashish bosqichi ham 50 ms. Demak, bu 
muskulning yakka qisqarishi umuman 110 ms davom etadi. Issiq qonli 
hayvonlar ko‘ndalang targ‘il muskullarining yakka qisqarishi 100 ms dan 
kam davom etadi.
QISQARISHLARNING QO’SHILISHI VA TETANUS 
Tabiiy sharoitda muskullarning qisqarishi uzluksiz ravishda nisbatan 
ancha uzoq davom etadi. Odam bajaradigan eng tez harakatlarga ham 
100 ms dan ko‘p vaqt sarflaydi, tana va qoi-oyoqlar muskullarining 
taranglanishi minutlab va soatlab davom etishi mumkin. Bu xildagi 
qisqarishlar tetanus deb atalgan. Tetanusnning kelib chiqish mexanizmi 
oralig‘ida qisqa vaqt bo`lib, ketma-ket keluvchi impulslarga muskulning 
javobini o‘rganish yo`li bilan aniqlangan. 
Agar impulslar o‘rtasidagi vaqt yakka qisqarishga sarflanadigan vaqtdan 
ortiq bo`lsa (tajriba baqa muskulida o‘tkazilganda 100 ms dan), muskul 
impulslar oralig‘ida qisqarib-bo‘shashishga ulguradi. Miogrammada 
birin-ketin keluvchi yakka qisqarishlarni ko‘ramiz. Impulslar o‘rtasidagi 
vaqtni qisqartirish ikkinchi impuls muskul birinchi qisqsrishdan bo‘shasha 
boshlagan vaqtga to‘g‘ri keladi. Ikkinchi impulsga javoban muskul tinch 

---

holatdagi nuqtadan emas, balki hali bo‘shashib ulgurmagan nuqtadan 
qisqaradi. Miogrammada ikkinchi qisqsrishning egri chizig‘i bbirinchi 
qisqarish bo‘shashish bosqichining qaysi bir nuqtasidan boshlangan 
bo`ladi – qisqarishlar bir-biriga qo‘shilib ketadi (6-rasm). 
Impulslar oralig‘idagi vaqtni yana qisqartiramiz (<50 ms). Enda birinchi 
qisqarish hali cho‘qqiga yetmay turib, ikkinchi qisqarish boshlanadi. Bu 
qisqarishlarning egri chizig‘i tamomila qo‘shilib ketib, unda yagona 
baland cho‘qqi hosil bo`ladi. Demak, ketma-ket impulslarning muskulga 
ta‘sir qilish natijasi ikki turda qo‘shiladi. Ular o‘rtasidagi vaqt nisbatan 
katta (50 ms dan ko‘p ) bo`lsa, chala qo‘shilish kuzatiladi, bu vaqt 
qisqarsa (50 ms dan kam bo`lsa), toia qo‘shilish ro‘y beradi. 
Odatda harakatlantiruvchi nervlar orqali muskullarga yuqori chastotaga 
ega bo`lgan ritmik impulslar keladi. Bu impulslar paydo qilgan 
qisqarishlarning toia qo‘shilishi natijasida silliq tetanus hosil bbo`ladi (7-
rasm). Tajribada (ba‘zi bir patologik hollarda
ham) tishli tetanusni kuzatish mumkin. Chastotasi nisbatan past bo`lgan 
ritmik impulslar muskulga ta‘sir qilganda tishli tetanus sodir bo`ladi. 
Uning paydo bo`lishi oldingi impuls bilan keyingi impuls orasidagi vaqt 
muskulning qisqarish fazasidan kattaroq bo`lishiga bog‘liq. Oldingi 
impuls ta‘sirida muskul qisqarib, qisman bo‘shashishga ulguradi. Ayni 
vaqtda shu nuqtadan ikkinchi qisqarish, ikkinchi qisqarishning 
bo‘shashish bosqichida uchinchi qisqarishlar sodir bo`lib, miogramma 
tishli arraga o‘xshaydi. Shuning uchun bu tetanus tishli tetanus, deyiladi. 
Tetanik qisqarishlar yakka qisqarishlarning qo‘shilishi natijasida paydo 
bo`lganidan yakka qisqarishlarga nisbatan yuqori amplitudaga rga 
bo`ladi. Tetanik qisqarish amplitudasi impulslar kuchi va chastotasiga 
bog‘liq. Ta‘sirot chastotasining ma‘lum chegaragacha oshishi tetanik 
qisqarishni kuchaytiradi. Eng kuchli qisqarish yuzaga keltirgan chastota 
optimal chastota deyiladi. Impulslar chastotasi optimaldan ko‘payib 
ketsa, qisqarish kuchi kamayadi. Buni pessimal chastota, deyishadi. 
Muskulning qisqarib-bo‘shashishi qancha tez bo`lsa, silliq tetanus paydo 
qilgan impulslar chastotasi shuncha yuqori bo`ladi.

---