«Физиология» фанидан 2-курс даволаш, педиатрия, касбий таълим, тиббий профилактика, фармация, факультети талабаларига

3.Гальванининг иккинчи тажрибаси.
Galvani tajribalarini A.Volta 1792 yilda takrorladi va Galvani tasvirlagan hodisa «hayvon 
elektri» emasligini, Galvani tajribasi baqaning orqa miyasida emas, balki turli metallar-mis va 
ruhdan hosil bo'lgan zanjir tok manbai ekanligini koʻrsatib berdi. Voltaning e'tirozlariga 
javoban, Galvani endi metallardan foydalanmay tajriba qildi. Baqaning orqa oyoq terisi shilib 
olinsa, so'ngra quymich nervining ildizlari orqa miyadan chiqqan joyga yaqin shu nerv qirqilsa 
va son bo'ylab boldirgacha ajratilsa, boldirning ochilgan muskullariga o'sha nerv tashlansa, 
bu muskullar qisqarishini kursatib berdi (Galvanining ikkinchi tajribasi). E.Dyubua- Reymon 
bu tajribani «nerv-muskul fiziologiyasining chin asosiy tajribasi» deb atadi. 
4.Маттеучи тажрибаси
Muskulning tashqi yuzasi ichki qismiga nisbatan musbat zaryadli ekanligini va 
potentsiallarning tinchlik holatiga xos bo'lgan bu farqi qoʻzg'alish paytida keskin kamayishini 
K.Matteuchi (1838) multiplikator yordamida birinchi marta koʻrsatib berdi. Matteuchi 
«ikkilamchi qisqarish» degan tajribani o'tkazdi; qisqarayotgan muskulga ikkinchi muskul 
preparatining nervi tekizilsa, bu nerv- preparatning muskuli Matteuchi tajribasi shu bilan 
izoxlanadiki, ham qisqaradi. qoʻzg'alish paytida muskulda ro'y beruvchi harakat potentsiallari 

---

birinchi muskulga tegib turgan nervni qoʻzg'atadigan darajada kuchli bo'ladi, bu esa ikkinchi 
muskulning ham qisqarishiga sabab bo'ladi. 
5.Мушакнинг якка қисқаришини курсатиш. 
Mushakning qisqarish turlari. Mushak berilgan yakka ta'sirlarga mushak yakka qisqarishi 
bilan javob beradi. Yakka qisqarish uch davrda sodir bo'ladi(14-rasm): Qisqarishning latent 
davri,
Qisqarish davri.
Bo'shashish davri 
. Latent davr mushak tolasi membranasining qoʻzg'alishi, tola ichidagi T-tizim bo'ylab harakat 
potentsialining tarqalishi, inozitol uch fosfatning hosil bo'lishi, hujayra ichida kaltsiy 
konsentrasiyasining oshishi, ko'ndalang ko'priklaring faollashishi uchun ketgan vaqt bilan 
ifodalanadi. Mushak qisqarishini miografik qayd qilishining oddiy usulida latent davri 0,02 
sekundni tashkil giladi. 
Qisqarish davri yoki taranglikning ortishi. Mushak tolalarining aniq qisqarishi kuzatilsa, bu 
holda izotonik qisqarish kuzatiladi. Bunda mushakning tarangliligi deyarli oʻzgarmaydi, faqat 
mushak tolalarining uzunligi o'zgaradi. Agar mushak tolasi ikki tomondan mahkamlanib unga 
ta'sir berilsa, u holda aniq qisqara olmaydi. Bunday qisqarishga izometrik qisqarish deb 
ataladi. Vaqt. 0,5 MS gar bu qisqarish turini to'laligicha tahli qilsak, qisqarish davomida 
mushak tolasining uzunligi haqiqatdan ham o'zgarmaydi, biroq, sarkomer o'lchami o'zgaradi, 
bu holat aktin va miozin oqsil iplarini bir-biriga nisbatan "sirpanib" kirishidan vujudga keladi. 
Bu holatda yuzaga ketgan taranglanish, tola ichida joylashgan elastik elementlarga uzatiladi. 
Elastik xususiyatni miozin iplarining ko'ndalang ko'prikchalari, aktin iplari, Z- plastinka, 
uzunasiga joylashgan sarkoplazmatik retikulum va mushak tolasining sarkolemmasi namoyon 
qiladi. Inson organizmida sof holdagi izotonik yoki izometrik qisqarishlar uchramaydi. 
Taranglikning rivojlanishi mushak tolasining uzunligini qisqarishi bilan namoyon bo'ladi 
qisqarishning bunday turi - auksotonik + deyiladi. 
Bo‘'shashish davri miofibrilladagi Ca+2 ionlarining konsentrasiyasi kamayganda, miozin 
boshchasi aktin filamentlaridan uziladi va natijada bo'shashish yuzaga keladi. Skelet 
mushakiningyakka qisqarish balandligi ta'sir kuchiga bog'liq. Bo'sag'a kuchi bilan ta'sir 
etilganda qisqarish arang seziladi, ta'sir kuchi orttirilganda qisqarish kuchayadi (submaksimal 
qisqarish), ma'lum balandlikka etgan ta'sir kuchi orttirilganiga qaramay, mushakning 
qisqarish balandligi o'zgarmay qolaveradi (maksimal qisqarish). Buning sababi shuki, mushak 
bir talay tolalardan tuzilgan. Mushak tolalarining har biri "bor yoki yo'q" qonuniga muvofiq 
reaksiya ko'rsatadi, ammo hamma tolalaring qo'zg'aluvchanligi bir xil bo'lmaganligi uchun 
kuchsiz ta'sirga ularing bir qismi qo'zg'aladi. Maksimal qo'zg'alishda esa mushakning hamma 
tolalari qisqaradi.