«fizika va kimyo» kafedrasi hayvonlar biokimyosi

E vitamini (tokoferol).
Organizmning ko‘payishi jarayonini boshqarishda 
muhim ahamiyatga ega bo‘lgan bu vitamin dastlab bug‘doy murtaklari moyidan 
ajratib olingan bo‘lib, 
α 
va 
β
tokoferol, keyinchalik chigit moyidan ham ajratib 
olinib, α tokoferol (grekchadan olingan 
tokos
-avlod, fero-tashiyman) deb atalgan. 
O
CH
3
CH
3
CH
3
CH
2
R
H
3
C
HO
a-tokof erol
O
CH
3
CH
3
CH
3
CH
2
R
HO
b-tokof erol
O
CH
3
CH
3
CH
2
R
H
3
C
HO
gamma-tokoferol
1936 yilda e vitamini kimyoviy sintez qilingan. Oziq-ovqat tarkibida har 
uchchala ko‘rinishdagi tokoferol uchraydi. Ulardan 
α
tokoferol eng yuqori biologik 
aktivlikka ega. 
α
- tokoferol murakkab spirt bo‘lib, siklik birikma hisoblangan 
trimetilgidroxinon va fitoldan tashkil topgan. 
Tokoferollar rangsiz moysimon modda bo‘lib, moylarda va organik 
erituvchilarda yaxshi eriydi. Vitamin e ovqat hazm qilish mikroflorasida 
sintezlanadi va ingichka ichak orqali so‘rilib, jigarda, yog‘ va boshqa muskul 
to‘qimalarida, shuningdek, buyrak usti bezi, qora taloq, yo‘ldoshda tuplanadi. 
Hayvonlar organizmida 
E
vitamini etishmasa, oqsillar yog‘lar almashinuvi 
buziladi. Natijada jinsiy organlarni shikastlanishiga va ko‘payish qobiliyatining 
yo‘qolishiga sabab bo‘ladi. Bundan tashqari e vitamini ko‘pgina birikmalarni 
oksidlanib ketishidan saqlaydi va antioksidantlar sifatida ishlatiladi. 
K vitamin (filloxinonlar).
1929 yilda Dam degan olim tomonidan jo‘jalarda 
xolestirin almashinuvini o‘rganish jarayonida aniqlangan. qonni normal ivishi 
uchun zarur bo‘lgan bu faktor koagulyasiya vitamini yoki K vitamini nomini 
olgan. Hozirgi vaqtda K guruhga mansub barcha birikmalar filloxinonlar deb 
ataladi. 
K vitaminini xossasiga ega bo‘lgan aktiv preparat 1939 yilda beda 
ekstraktidan ajratib olingan va unga K
1
vitamini deb nom berilgan. 

---

O
O
CH
3
H
2
C
C
H
C
CH
3
(CH
2
)
3
C
CH
3
(CH
2
)
3
C
CH
3
(CH
2
)
3
C
CH
3
CH
3
H
H
H
K vitamini yog‘lar bilan birgalikda ingichka ichakda so‘rilib, jigarda, qora 
taloqda yig‘iladi. K vitamini ayniqsa jigarda ko‘p miqdorda bo‘ladi va u ichak 
mikroflorasida sintez bo‘ladi. K vitamini jigarda protrombinni sintezini 
jadallashtiradi. Protrombin o‘z navbatida trombokinaza fermenti hamda Ca
++
ishtirokida trombinga aylanadi va qonni ivishida ishtirok etadi. Organizmda K 
vitamini etishmasa ATFaza, keratinkinaza fermentlar aktivligi qonda, muskulda 
pasayadi, shuningdek oshqozon devorlarida, yurakda aminotransferaza aktivligi 
pasayib ketishi kuzatiladi.
 
C vitamini (askorbat kislota
. C-vitamini (askorbat kislota) etishmasligi 
natijasida odam va hayvonlarda lavsha singa yoki skorbut kasalligi paydo bo‘ladi. 
1920 yilda bu kasallikka davo bo‘ladigan organik birikma ajratib olindi va uni C 
vitamini deb ataldi. Askorbat kislota tabiatda keng tarqalgan bo‘lib, barcha 
o‘simliklar, hayvonlar va mikroorganizm to‘qimalarida uchraydi. 
Askorbat kislota rangsiz kristall moddadir. U nordon bo‘lib, suvda yaxshi 
eriydi, lekin organik erituvchilarda erimaydi. Kimyoviy tuzilishiga ko‘ra
uglevodlarga yaqin bo‘lib, sorbit spirtining hosilasi hisoblanadi. 
Askorbat kislota kislorodsiz muhitda uzoq vaqt saqlanadi. Biroq havoda 
yoki eritmalarda osonlik bilan parchalanib ketadi. Askorbat kislota tirik 
organizmlarda boradigan oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida muhim ahamiyatga 
ega. U osonlik bilan o‘zidan ikkita vodorod atomini ajratib digidroaskorbat 
kislotaga aylanadi va aksincha. 

---

C vitaminini moddalar almashinuvida ishtirok etishi uning oksidlanish va 
qaytarish xususiyatiga bog‘liq. C vitamini kollogenlarni hosil bo‘lishida ishtirok 
etadi. Bundan tashqari C vitamin buyrak usti bez garmonlarini (kortikosteroidlarni) 
oksidlanishida ishtirok etadi. Vitamin C kollagen oqsilini biosinteziga ta‘sir 
ko‘rsatadi. C vitamini etishmasa oqsillarni aminlashuvi, glyutation sintezi, 
aromatik aminokislotalarni oksidlanishi buziladi. 
 
Vitamin P.
 
Sent Derdi o‘simliklardan C vitaminini ajratib olish jarayonida 
qon tomirlarni mustahkamlashda ishtirok etuvchi qandaydir boshqa faktor ham 
mavjudligini aniqlagan edi. Keyinchalik sitrus o‘simliklarining mevasidan ajratib 
olingan bu faktor sitrin deb atalgan. Bu modda qon tomirlarini utkazuvchanlik 
xususiyatini mustahkamlagani uchun R vitamini yoki o‘tkazuvchanlik vitamini deb 
ataladigan bo‘ldi. Ozuqada P vitamini etishmasa qon tomirlarni o‘tkazuvchanligi 
ortishi dengiz cho‘chqalarida va odamlarda kuzatilgan. 
B-vitaminlar kompleksi: Tifmin (B
1
vitamini). 
Polyak olimi K.Funk 
tomonidan kristall holda ajratib olingan eng birinchi vitamindir. Organizmda 
B
1
vitamini etishmasa beri-beri kasalligi (polinevrit) kelib chiqadi. 
Bu vitamin tarkibida oltingugurtli va aminogruppa tutganligi uchun tiamin 
deb atalgan. Tiaminning kimyoviy tuzilishi 1937 yilda Vilyams tomonidan 
aniqlangan va u kimyoviy yo‘l bilan sintez qilinib olingan. 
Tiamin achchiq ta‘mli, rangsiz kristall bo‘lib, suvda yaxshi eriydi. Organik 
erituvchilarda erimaydi. Vitamin
B
1
hayvonlarda boradigan uglevodlar 
almashinuvida alohida ahamiyatga ega. Vitamin
B
1
dekarboqsilazaning aktiv 
qismini tashkil etadi. 
B
1
gipovitaminoz holatida uglevodlar oksidlanishi pentozafosfat yo‘li 
buziladi. Yirik shoxli mollarda harakatlanish koordinasiyasi buziladi va koma 
holati rivojlanadi. 
Riboflavin (