Физика ва электроника асослари

10.1. Bipolyar tranzistoridan yig‘ilgan past chastotali kuchaytirgich kaskadi

umumiy emitter bilan ulangan sxema ishlatilib (28-rasm), u yordamida kuchlanish yoki tok kuchaytiriladi (8jadvalga qarang)

28-rasm.
8-jadval

Ulanish tiplari	Kuchaytirish koeffitsiyentlari			Kirish qarshiligi, Om
Umumiy baza bilan	≈1	1000	1000	birdan o‘ngacha
Umumiy emitter bilan	10÷100	100÷1000	10000	yuzlab
Umumiy kollektor bilan	10÷100	≈1	10÷1000	o‘n minglab

S xemada (28-rasm) turgan R₁ va R₂ korpus bilan +E orasiga ulanib, kuchlanishni bo‘luvchi qarshilikni tashkil
0,5 etadi. Kuchlanish R₂ qarshiligida tushib, I^B₁ baza-emitter U_BE kuchlanishini tashkil qiladi va ish nuqtasi P₁ ni aniqlaydi (29- ^0,2 rasm).
Taqsimlagich tokining chegarasi I_t ≈(2÷5) /^I_B1 .
Taqsimlagich asosida bo‘lingan tok qiymati qancha katta bo‘lsa, kuchaytirish kaskadining ishi shuncha turg‘un (stabil)
bo‘ladi. 29-rasm
Tranzistorning baza toki I_B =I_K – I_E ga teng bo‘lib, siljish kuchlanishiga katta ta’sir ko‘rsatmaydi.
Taqsimlagich qarshiligi tarafidan bo‘lingan tok qiymatini haddan tashqari ko‘p olinishi kuchaytirish kaskadining foydali ish koeffitsiyentini pasaytiradi. Bu pasayish taqsimlagich qarshiligida energiyaning yo‘qolishi hisobiga bo‘ladi.
Aytaylik, kirish kuchlanishi U_kir=0. Baza-emitter kuchlanishi U_BE tranzistorning pn-ochiq o‘tishidan «emitter-baza» baza toki I_B oqib o‘tadi. Ajratuvchi kondensator Cr₁ doimiy tokning kirish signali orqali o‘tishiga yo‘l bermaydi.
Bu holda tranzistor ochiq bo‘lib, aktiv holatda bo‘ladi. Uning holatini ish nuqtasi P₁ bilan E_K nuqtasidan o‘tkazilgan yuklama to‘g‘ri chizig‘i (E_K/R_K) belgilaydi. U asosan shu tranzistor bazasiga berilayotgan tok qiymatiga bog‘liq (30-rasm).

30-rasm.
Kollektordagi doimiy tok I_KI kuchlanishning kamayishiga sabab bo‘ladi – I_KI⋅R_K, bu esa kollektor-emitter kuchlanishini U_KEI ko‘rsatadi. Shunday qilib, ajratuvchi Cp₂ kondensatoridan doimiy kuchlanish o‘tmaydi, chunki chiqish kuchlanishi –U_chiq.=0. Sxemaning bu holati doimiy tok tartibidagi holati deb yuritiladi.
Misol uchun, tashqaridan sinusoida amplitudali U_kirish signali berilayotgan bo‘lsin. Uning ta’siri, kirish xarakteristikasiga asoslanib (29-rasm), baza tokining o‘zgaruvchan tashkil etuvchi kondensator Cr₁ dan o‘tib, emitter-baza zanjiri – Cr₁ ga berilayotgan signal +I_Bm va –I_Bm amplituda signali tranzistorning kollektor zanjiridagi tok holatini o‘zgartiradi.
Kollektor tokining o‘zgarishi I_Kr+I_Km dan to I_Kr–I_Km tushish kuchlanishining pulsasiyasini oshishiga olib keladi – I_Km⋅R_K, shuningdek, kuchlanish pulsasiyasi
U_KE va amplitudasini U_KEm=E_K–I_Km⋅R_K o‘zgarishiga ham olib keladi.
Bu pulsasiya Cr₂ kondensator orqali o‘tib kuchaytirgichning chiqishida paydo bo‘ladi U_chiq.= U_KEm. Bu holat o‘zgaruvchan tok rejimida ishlash deyiladi. 28rasmda ko‘rsatilgan sxema ma’lum bir siljish kuchlanishida ishlab, u ancha turg‘un hisoblanadi, biroq tashqi temperaturani o‘zgarishi ish nuqtasi R ni o‘zgarishiga olib keladi. Shuning uchun, ularning ishlashini har xil termostabilizasiya qilish elementlaridan foydalanib yaxshilanadi.
Kuchaytirish kaskadida temperaturaning oshishi, masalan har 10°da tranzistorning boshqarilmaydigan I_K tokini ikki martagacha oshirishi mumkin. Ko‘p ishlatiladigan R_EC_E elementi bilan termostabilizasiya qilingan kaskad 31rasmda ko‘rilgan.
S iljish kuchlanishi U_b qarshilik R₂ da paydo bo‘ladi va bunga R_E qarshiligida hosil bo‘layotgan kuchlanish ta’sir etib, u orqali doimiy ta’sir etuvchi emitter toki I_E oqib o‘tadi. Temperaturaning ortishi bilan doimiy ta’sir etuvchi I_K toki oshadi. Shunday qilib I_E=I_K+I_BI va kollektor tokining o‘zgarishi doimiy ta’sir etuvchi emitter I_E tokining o‘zgarishiga va kuchlanishning pasayishiga (tushishiga) olib keladi R_E⋅I_E, ^U_KE ^I_E . Bu
o‘z navbatida tranzistorning baza I_BI 31-rasm. Тermostabilizasiya ^{tokini kamayishiga ham sabab bo‘ladi.} qilingan (REСE – elementi) Kollektor zanjiridagi R_E qarshilikdan tranzistorli kuchaytirish kaskadi. o‘zgaruvchan tok qoldig‘ini ayirish uchun, zanjirga shunt kondensatori ulanadi. Bu kondensatorning sig‘imi o‘nlab mikrofarada bo‘lib, reaktiv qarshiligi – 1
x_c = πf ⋅C_E , bu qiymat o‘zgaruvchan
2 tok uchun juda kam miqdordagi qarshilik hisoblanadi.