Fizika va astronomiya

O‘qitish metodlari

Aytib berish, suhbatlashish, ma’ruza

Kitob bilan, ilmiy-ommabop adabiyot- lar. gazeta-jurnallar, ma’lumotnomalar, hg'atlar va boshqalar bilan ishlash

Kuzatish, tajriba o‘tkazish, ekskursiya va boshqalar

Bilim iniiill»Inri (I'qitiivcliining sc zi

lliisiiiii w'zlni

Tubiiy prcdmclln

hodisalar



8.1-jadvalning davomi

Texnik va boshqa o‘quv vositalari	Namoyish, illyustratsiya, kino, teleko‘rsa- tuv, radio, kompyuter, Internet va boshqalar
O'quvchining o‘zini amaliy ishlari	Masala yechish, laboratoriya va amaliy ishlar, mustaqil ish, Yer sirtida o‘lchash ishlarini bajarish, tajriba maydonida ishlash

2. 
   Metodlarni didaktik maqsadlar bo‘yicha bo‘linishi
   

8.2-jadval

Didaktik maqsadlar	O‘qitish metodlari
1. Yangi materialni o‘rganish.	Adabiyotlar bilan ishlash ko‘nik- malarini shakllantirish, eksperi- ment, masala ishlash va boshq.
2. Yangi o’tilgan materialni mustahkamlash.	Tushuntirish, ko'rsatma berish.
3. O'quv usullariga o'rgatish.	Harakat usullarini amalda ko‘r- satish.
4. Bilimlardan amalda foydala- nish.	Masala ishlash, bayon yozish, ama­liy ishlami bajarish va boshqalar.
5. Bilimlami tekshirish.	Og’zaki so‘rash, yozma tekshirish, ma’ruza bayonnomalarini tayyor- lash, referat, test vazifalar va boshq.

3. 
   Metodlarni ma’lumot turlari bo‘yicha bo‘Iinishi
   

8.3-jadval

Ma’lumot turlari	O‘qitish metodlari
Og’zaki	Aytib berish, suhbatlashish, ma’­ruza va boshqalar
Ko‘rsatmali	Namoyish, illyustratsiya, ekskur- siya, kuzatish va boshqalar
Amaliy	Ko‘nikma, masala ishlash, labora­toriya ishlari, tajriba va praktikum

4. 
   Metodlarni o‘qituvchi va o‘quvchining faoliyati bo‘yicha
   bo‘Iinishi
   

4. 
   jadval
   

O‘qituvchilar faol ishtirok etadigan metpdlar	O‘quvchilar faol ishtirok etadigan metodlar
Suhbat	Kitob bilan ishlash. Laboratoriya va amaliy mashg‘ulotlar
So‘zlab berish	Mustaqil kuzatuv yurgizish
Ma’ruza	Yozma ishlar
Bilimlami tekshirish	Masala yechish
Namoyish	Ekskursiya va boshqalar

0‘qitish metodlarini yuqorida ko'rsatilgan sinflarga bo'lish, ilmiy jihatdan asoslanmagan. Shunga qaramasdan, ular o'rta va oliy maktab amaliyotida keng ishlatilmoqda. Bunday bo'lishning asossizligiga misol keltiraylik. Ma’lumki, ular ma’lumot bo'yicha ta’minlanishiga ko‘ra, og‘zaki, ko‘rsatmali va amaliy turlarga bo'linudi.

Bundn Inboratoriya ishi, metodlaming amaliy turiga kiradi. Blritq Inhornloriyn Ishlni bqjarish og'zaki so'zni, ko'rsatmaliiikni va amaliy liihlarnlng luircliitslni qnmrub oladi. Natijudu, unda o'qituv- chlnlng IunIi un11r Ish I, tut li nii/ariy masalalar bo'yicha MllhbntIn.Nhlshi, tujribalar ko'rsatishi, masala ishlash, eksperiment o'lkn/.ish, o‘quvchilar bilimini tekshirish va kitob bilan ishlash- lurning barchasi ishtirok etadi. Bunday holda, buni o‘qitishning amaliy metodi deb aytish to‘g‘ri emas.

Xuddi shunday fikmi ekskursiya, namoyish o‘tkazish va boshqalar to‘g‘risida ham aytish mumkin. Bular o‘qitish metodi bo‘lmasdan, balki o‘quv ishini uyushtirish turlari bo‘lib hisob- lanadi. So'nggi yillarda, 0‘qitish metodlarining mazmunini ochish- da, o'qituvchi bilan o‘quvchi faoliyatining tashqi ko‘rinishigina emas, balki uning ichki mazmuniga, o‘quv predmetlaming xusu- siyatlariga va bilimlami o‘zlashtirish jarayonining qonuniyatlariga alohida e’tibor berilmoqda. Jumladan, mashhur didaktlar LYa.Lemer va M.N.Skatkinlar o‘quv metodlarini quyidagi turlarga

ajratishadi. Bunday ajratishning asosida o‘quvchilaming mustaqil- ligi va bilish faoliyati yotadi. Ular quyidagilardan iborat:

1. 
   Illyustratsiyalab tushuntirish metodi.
   
2. 
   Reproduksiyalash metodi.
   
3. 
   Muammoli bayon qilish metodi.
   
4. 
   Evristik yoki ayrim qidiruv metodi.
   
5. 
   Tadqiqot metodi.
   

Illyustratsiyalab tushuntirish metodi qo‘llanganda, o‘qituvchi turli vositalar yordamida o‘quvchilarga o‘quv materialini tushun- tiradi, o‘quvchilar esa, materialni tayyor holda qabul qilishadi hamda tushunishga harakat qilib, esda saqlab qolishadi. Bu jarayonda o‘qituvchi materialning mazmunini og‘zaki bayon qiladi va turli o‘qitish vositalaridan foydalanadi hamda darsni tashkil etishning turli shakllaridan foydalanadi va mohirlikning namunasini amalda ko‘rsatib beradi. Natijada, o‘quvchilar bilimlami o‘zlash- tirishdagi birinchi darajali harakatlami bajarishadi, boshqacha aytganda, ular o‘qituvchining aytganlarini eshitishadi, kitob bilan mustaqil ishlashadi, jismlarni va ularning modellarini ko‘rishadi hamda kuzatishadi.

Bunday metod yoshlarga bilim berishning eng unumli yo‘llaridan biridir. Uning samarali ekanligi umumta’lim maktab, AL va KHK lar va oliy o‘quv yurtlarining ko‘p yillik amaliyotida sinalgan va o‘qitishning barcha bosqichlarida foydali deb hisoblan- gan. Biroq ushbu metodni qo‘llab dars o‘tganda, o‘quvchining faoliyatini qabul qilish, tushunish va esda saqlab qolish bilangina cheklanadi. Ular olgan bilimning sifati tekshirilmaydi va uning amalda qo'llanishi shakllantirilmaydi. Bu maqsadga erishish uchun o‘qitishning reproduksiyalash metodi qo‘llaniladi.

Bu metodni qo‘Hagan paytda, o‘qituvchi o‘quvchilarga turli vazifalar berish bilan, ular egallagan bilimning sifatini tekshiradi. O‘quvchilar o‘qituvchining savoliga ko'ra, esida saqlab qolganlarini aytib berishadi, sinfda yoki auditoriyada o‘qituvchi ko‘rsatgan masalaga o‘xshash masalalami yechishadi. Berilgan reja bo‘yicha insholar, bayonlar va referatlar yozishadi. Tayyor ko‘rsatma bo‘yicha fizika va kimyodan tajribalar o‘tkazishadi. O‘quv adabiyotida berilgan yoki o‘qituvchi ko‘rsatgan rasmlami, giallkhirni yoki chizmalami chizishadi va kerakli jadvallami h •' Idliishad i.

Rcproduksiyalash metodining samaradorligini oshirish uchun nielmllNtInr, ayrim tajribali o‘qituvchilaming ko‘nikmalar tizimini, dhlaktlk matcrinllarni, dasturlangan o'quv qurollami, tayanch algliallatiil, konspektlami va bloklami tuzishadi. Jumladan, V.I'.Nlintnlovning dars berish usuli bunga ochiq miso! bo‘la oladi. I Mibu mctodni qo‘llash, o‘qitishni algoritmlashtirishga bog'liq. Algoritmlashtirish deganda - o‘quvchi va o‘quvchilarga o‘quv laollyntini tushkil qilish, tartibini hamda rejasini o'rgatishni tiinhiinaml/ I Har har bir o'quv ishini ushbu algoritmga mos holda 1ц|а1 luhaill. Ammo bu holda ham ulaming fikr yuritishi i heklnnganllgK ha qolaveradi, ijodkorlik qobiliyatlari kerakli daralada o'ininydi va rivojlanmaydi. Bunday rivojlanish, o‘quv ma- Hilnllnl muammoli o'qitish metodini qo‘llash orqali amalga Huhlillndi.

O'quv matcrialini muammoli bayon qilishning mazmuni quyldnglcha. O'qituvchi darsda o‘quv materialini tushuntirishda, o'qilvdlllninlng oldiga kerakli muammolarni qo'yadi va ulami hal qlllnll yo'llnrlnl ko'isatih bcradi. Bundan asosiy maqsad - ularga niUNIIIIIloiil, muammoli vnzlyntniug inazmunini tushuntirish, qanday MHlIlw yukl Him 1йIлl nI o'quv muammosi sifatida qarash lllliink In I Ig hi I hlldlt lull, uni luil qilish yo' llurini ko'rsatishdan iborat hl'Indi MuaiimiolI bnyon qilish o'quvchi va o'quvchilami bilish larayoninlng miuitiq va usullari bilan tanishtiradi. Shu bilan birga, nlar o'quv matcrialini o'zlashtirishga ijodiy yondashadi.

Ill/ tanishayotgan metodlaming to‘rtinchisi qidiruv yoki ■vrlatlk mctod dcyiladi. Bu metodning mazmunini, qo'yilgan o'quv liliianimohlnl hal qilishda, o'quvchilaming faol ishtirok etishi tashkil •tad I. Metodning nomidan ko'rinib turibdiki, bilimlaming asosini Ogellneh uchun o'quvchi va o'quvchilar ayrim qidiruv ishlarini bglerllhedl. Hu holda o'qituvchi ulardan qo'yilgan muammoni ko'ra hlllahnl, materlnlnlng mazmuniga mos savollar topishni, muammoni hal qlllaliga leglshli likrlurni taklif qilishni, dalillar asosida xulosa chlqarlahul, nntljnni tekshirish rejasini tuzishni va boshqalami talab qiladl, Xuddi shunday, o'qituvchi murakkab masalani o'quvchi va o'quvchilarga tushunarli bo'lgan kichik topshiriqlarga bo‘lib, ulami bajarish bilan umumiy muammoni hal qilishga erisha- di. Usulning bunday variantiga evristik suhbat deyiladi. Chunki, bu holda, o‘quvchi va o‘quvchilar har bir savolga javob qidirish bilan o‘zlari olgan bilimlarini reproduksiyalabgina (namoyon qilibgina) qolmasdan, mustaqil qidirishga ham majbur bo‘ladi„ natijada ular bilishning yangi bosqichiga ko‘tarilishadi. Bilim olishga ijodkorlik bilan muomalada bo‘lishib, berilgan materialni oddiygina qabul qilmasdan, u to‘g‘risida o‘z fikrlarini aytishga, uning yangi tomonlarini, ko‘rinmaydigan belgilarini bilishga intilishadi. Ulaming fikrlashi reproduktiv emas, balki produktiv ma’noga ega bo‘ladi.

Tadqiqot usuli o'quvchilaming bilimlari hamda amaliy faoliyatlarining eng yuqori darajada bo‘lishini ta’minlashga xizmat qiladi.

Bu usulda ham o‘quv muammosini o‘qituvchi tuzadi, uni hal qilish esa o'quvchilar tomonidan amalga oshiriladi. Ayrim hollarda, o‘quvchi yoki o'quvchilar olgan bilimlariga asoslanib, muammoli holatni o‘zi tuzadi va uni mustaqil hal qiladi. Agar o‘zi hal qila olmasa, bu ish o‘qituvchining bevosita yordamida bajariladi. Bu usul, o‘qitishning eng rivojlangan turi yoki o‘quvchini bilimga ega bo‘lishining yuqori darajasi bo'lib hisoblanadi.

Biz ko‘rib olgan barcha usullarda o‘qitish jarayoni turli vositalami qo‘llash asosida ishga oshiriladi. Bu vositalarga darslik, qo‘shimcha o‘quv-metodik qo‘llanmalar, turli didaktik materiallar, ko'rgazmali qurollar, texnik vositalar, epi-dia materiallar va kinofilmlar kiradi.

Albatta, o'qitishning ko‘rsatilgan metodlari hozirgi talabga to‘la javob beradi va ular o'zining eng yuqori darajasiga yetgan deyish, noto‘g‘ri bo'ladi. Chunki, o‘qitish va tarbiyalash jarayonining mazmuni jamiyatning rivojlanishiga mos holda o‘sib, rivojlanib va o'zgarib turadi. Shuning uchun, o'qitish metodlarining mazmuni va shakli ham rivojlanib boradi. U, quyidagi yo‘nalish- larda rivojlantirilishi mumkin. Birinchidan, o‘qitishning tarbiyaviy funksiyasini kuchaytirish orqali, ya’ni boshqacha aytganda, o'quvchilarning olamga ilmiy-materialistik dunyoqarashini, g‘oya- viy ishonchini, fidoyilik va intematsional ongini, odamgarchilik, insonparvarlik va vatanparvarlik kabi muqaddas burchlami bajarish mnqsmlida rivojlantirilishi zarur. Ikkinchidan, o'qitish metod- hii tiling rivojlanishi o'quvchilaming ongini, insoniy sifatini ilvo|limtirish maqsadida amalga oshirilishi kerak, boshqacha nylHandii. o'qitish ulami rivojlantirishi zarur. O'qitishning bunday melmll qo'llnnganda, o'quvchilar oldin ega bo'lgan bilimlariga lnYnulh. vuqori darajadagi fikrlashni talab qiladigan harakatni Imliiimli Yuqorida aytilgan produktiv (mahsuldor) metodlar, o'qttisluung ushbu funksiyasini amalga oshirishga xizmat qiladi. Illroq ulurni uyushtirish shakllari ilmiy jihatdan tadqiq qilishni va maxims dalillar bilan asoslashni talab qiladi. Uchinchidan, har qandny o'qitish mctodi, o‘quvchilami mustaqil o‘qib-o‘rganishga ko'itlklitish yo'nnlishida rivojlanishi kerak. Bundan asosiy maqsad, Inn blr o'quvthi yoki o'quvchining bilishi o‘ziga xosligini, dunyo- qataxhhln I no I likrlnshni, ijodkorlik faoliyatini rivojlantirishdan Нин eldii

Yuqoiida iiytilganlardan kelib chiqib, o'qitish metodlarini имuntil quyidagi uch katta qismlarga bo'Iish tnumkin:

1.