Fizika va astronomiya

O‘zaro ta’sir turlari
Materiyaning tarkibiy darajalari
megaolam	10^21 - IO^26	gravitatsion	Yulduz to‘dalari va assotsiatsiyalari, yul- duzlararo materiya, galaktikalar, megaga- laktikalar

1 ПЯ

15.4 - iadvalning davomi

makroolam	10^K - IO^21	gravitatsion, elektromagnit	Makrojismlar, mak- romaydonlar, kosmik jismlar (planeta va yulduzlar)
mikroolam	10 ^8 - 10'^34	elektromagnit, kuchli va kuchsiz	molekulalar, atomlar, yadrolar, elementar zarralar

Materiya xossalarining turli-tumanligi, uning tarkibiy qismlarini o‘zaro va boshqa obyektlar bilan bevosita bog‘lanishda hamda ulaming o‘zaro ta’sirlashishda ekanligidadir. Bilish jarayonining cheksizligi, materiya va uning xossalarini turli-tumanligi bilan bog‘liqdir. Bilishning cheksizligini fizikaning rivojlanish tarixi ham ko‘rsatadi, chunki fizik obyektlar va hodisalar to‘g‘risidagi bilimlar birdaniga oxiriga yetmasdan, asta-sekinlik bilan to‘ldirib va oydinlashtirib borilgan, shunga qaramasdan hozircha hal qilinmagan muammolar ham yetarlicha.

Nazorat savollari:

l.Olamning ilmiy manzaiasi dcganda nimani tushunasiz?

2.()lamning zamonaviy tabiiy ilmiy manzarasini qanday tushunasiz?

l.Olamning fizik manzarasi qanday tarkibiy elementlardan iborat?

4.0lamning mexanik manzarasini qanday tushunasiz? ^v

5.()lamning elektrodinamik manzarasi nima?

<».< >lamning kvantoviy maydon manzarasini ta’riflang.

7 Ilmiy dunyoqarash deganda nimani tushunish kerak?

16 lizika o‘qitishda o‘quvchilarning ijodiy fikrlashini

o‘stirish

I ikrlash obyektiv borliqning predmetlarini va hodisalarini tnqqoslash, tahlil qilish orqali bajariluvchi mantiqiy amal bo‘lib hisoblnnadi. U o‘ziga quyidagilami qamrab oladi:

• 
  tnqqoslash - predmctlar va hodisalar o‘rtasidagi o'xshashlik- Ini hnnida larqlarni aniqlashdan iborat;tahlil - murakkab obyektni mustaqil mayda bo’Iaklarga ajratish;
  
• 
  sintez - turli mustaqil bo‘laklami biriktirish, alohida bo‘lak- lami yig‘indisidan butunga o‘tish;
  
• 
  klassifikatsiya - predmet va hodisalami muhim belgilari bo'yicha guruhlarga va sinflarga ajaratish;
  
• 
  umumlashtirish - turli dalillami tanlab, ulami umumiy belgilari bo‘yicha fikran birlashtirib, umumiy xulosaga kelish;
  
• 
  tizimlashtirish - turli elementlardan bir butun tizimni tuzish va ayrim elementlar o‘rtasidagi bog‘Ianishlami topish;
  
• 
  induksiya - turli dalillaming mazmunini tahlil qilib, umumiy xulosa chiqarish;
  
• 
  deduksiya - umumiy xulosalar asosida ayrim mustaqil fikrlarga kelish;
  
• 
  abstraksiyalash - predmetning muhim xususiyatlari va bog'lanishlaridan, boshqa muhim bo‘lmagan xususiyatlami fikran ajratib olib, tahlil qilish va xulosa chiqarish;
  
• 
  fikrlash - ongda tahlil qilish orqali predmetning o‘ziga xos muhim belgilarini aniqlash, boshqa predmetlardan farq qilish va tushunish;
  
• 
  konkretlashtirish - ilmiy bilimlami chuqurlashtirish, aniqlash va umumiy tushunchadan xususiyga o‘tish.
  

O‘quvchilaming fikrlashini qanday qilib rivojlantirish mumkin? O‘quvchilarda to‘g‘ri fikrlash qanday shakllantiriladi? Bu savollarga javob berish uchun o'quvchilarga nima to‘g‘risida o‘ylash va qanday o‘ylash kerakligini o‘rgatish kerak. Ko‘pchilik hollarda ulami o‘ylan va o‘ylan deb qiynaymiz. Bunday holda o‘quvchi o‘quv materiali to‘g‘risida o‘ylanish emas, balki nima qilishni bilmay qoladi. Psixologiya nuqtayi nazaridan muvozanat buziladi, Shuning uchun fikrlashning algoritmik usulini taklif qilish maqsadga muvofiqdir. Bunday usulga eslatgich ko‘rsatma yoki fiklashning algoritmi deyiladi. U o‘quvchilarga topshiriq sifatida beriladi hamda bajarishning ketma-ketligini ko‘rsatadi.

Endi yuqorida ta’riflangan ijodiy fikrlash metodlarining ayrimlari o‘ziga nimalami qamrab olishini ko‘rib o‘taylik.Taqqoslash

1. 
   I'aqqoslash obyektini va maqsadini aniqlang.
   
2. 
   Taqqoslovchi obyektlaming o‘xshashlarini toping.
   
3. 
   Taqqoslanuvchi obyektlar to‘g‘risida bilimlami yetarii ckanligini aniqlang.
   
4. 
   Har bir taqqoslanuvchi obyektning muhim asosiy belgilarini ajratib oling.
   
5. 
   Obyektlaming taqqoslanuvchi muhim belgilarini toping.
   
6. 
   Obyektlaming farqlanuvchi belgilarini ajratib oling.
   

Fizikadan o‘quv materiallarini o‘zlashtirish jarayonida o‘quv- chilarda dialektik fikrlashni shakllantirishga o‘qituvchi alohida e’tibor berishi kerak. Bu o‘qituvchidan maxsus metodik tayyorgarlikni talab qiladi. Ayrim yuqorida aytilganlami amalga oshirishni «Ichki energiya» mavzusi misolida ko‘raylik. Buni 16.1- rasmdagi blok-sxemadan foydalanib amalga oshirish mumkin. Buning uchun quyidagilami bajarish lozim: