Fizika va astronomiya

Nazorat savollari:

1. 
   Astronomiya kursining mazmuni, uni o‘qitish metodlari deganda nimalami tushunasiz?
   
2. 
   Sferik astronomiyada qoMlaniladigan qanday astronomik asboblami bilasiz va ulaming vazifasini tushuntiring.
   

6-§. Ta’lim muassasalarida astronomik kuzatuvlarning
ahamiyati

Kuzatuvlar astronomiyaga nazariy xulosalami chiqarish uchun ma’lumotlar beradi. Kelgusida xulosalar va umumlashtirishlar uchun astronomiya o‘qitishda osmonni kuzatish bilan bog'liq holda olib borilishi kerak. Kuzatuvlar nafaqat ta’lim mazmunini lonluntirish, balki astronomik metodlami, tushunchalami shu bilan bir qalorda bilim va ko‘nikmalami hosil qilish uchun zarurdir.

Iii’lim maskanlarida astronomik kuzatishlar, xuddi fizikada luhorntoriya va namoyishli tajribalami olib borish kabi muhimdir, Л1ШПО hiiiidity knzatishlami qo'yish o'zining muhim jihatlariga ega bo’lgnn holda l'izik tajribalardan farqli tomonlari ham mavjuddir. Mn* lunik i, astronomiyani o‘qitishda astronomik kuzatishlami bajnrish yaxshi samara beradi, biroq bunday kuzatishlaming ko'pchiligini auditoriya darsi sharoitida, kunduz kuni o‘tkazib lio’lninyill Astronomik ta’lim astronomik kuzatishlar va ko‘plab kii’ign/mnll muterinllardim foydalanishni taqozo etadi. Ko‘pchilik aslionomlk кu/iithhIni dnrsdiin lushqari paytda, kechqurun baja- rllndl. Hu bliliu hldiiii. mnv/ii o'qitilayotgan paytda shu mavzuga tcgishll ku/ntlshlnini namoyish ctib bo'lmaslik bilan bog'liq bo‘lsa, i к к i null ill an o'quvchilarni kechki kuzatishlarga jalb etish bilan bog'liq tashkiliy muammolarni keltirib chiqaradi.

TV'azorat savollari:

I. Astronomik kuzatuvlarning ahamiyatini ayting.

?. I l/hiksiz ta’liinda astronomik kuzatuvlar qay ko‘rinishlarda innnlgit oshiriladi?

I. Astronomik kuzatuvlarda qo‘llaniladigan didaktik vosita- lnrni nyting.

7-§. Modellarni namoyish etish

Astronomiyadan ko‘rgazmaviy vositalarda o‘ziga xos xusu- siyallari mavjud bo‘lib, ular astronomiyada bayon etilayotgan ilmiy masalalar negizidan kelib chiqadi. Ba’zi o‘quv fanlari (fizika, kimyo)da o‘qituvchi o‘tilayotgan mavzuga oid hodisalami tajriba yo*li bilan bevosita stol ustida laboratoriya tajribalarini namoyish etish imkoniga ega bo‘lsa, astronomiya o‘qituvchisi bundan nnkoniyatdan mahrumdir. U faqat kuzatish yo‘li bilan jarayonlami tusliuntirib berishi mumkin. Ammo astronomik jarayonlami takror namoyish etish, ortga qaytarish imkoni mavjud emas. Shuningdek, astronomik hodisalar shunchalik sekin ro‘y beradigan jarayonlarki, ii lai da bo'layotgan o‘zgarishlarni kuzatish uchun kunlar, oylar va hatto yillar kerak bo‘ladi. Bu kabi hodisalami o‘quvchilarga tushuntirish uchun o‘qituvchi turli ko‘rinishdagi modellami yaratishi kerak bo‘ladi. Shunday qilib, darsda namoyish etiladigan astronomik modelni tanlash va yaratish o‘qituvchining mas’uliyatli ishlaridan biri hisoblanadi. Astronomik model eng avvalo eng asosiy talabga-kerak bo‘lmagan detallarga berilmagan holda, asosiy mazmunini ko‘rsatib beruvchi talabga javob berishi kerak. U ortiqcha bezaklarsiz, birmuncha oddiy hamda ko'rgazmaviy bo‘lishi kerak.

Albatta hech qanday astronomik jarayonlarni biz xuddi o‘zidek aniqlik bilan barcha jarayonlarni (masalan, masofalaming, o‘lcham va tezliklaming mosligi) modelga ko‘chirib o‘tkaza olmaymiz. Bu holda asosiylarini, maqbullarini tayyorlash maqsadga muvofiq bo'ladi. Model murakkab va ortiqcha detallarga berilmagan holda bo‘lishi kerak.

Misol sifatida barchaga yaxshi tanish bo‘lgan Yeming Quyosh astrofidagi harakati namoyishini keltirish mumkin. Bunday namoyishning mohiyatini: Yeming Quyosh atrofidagi harakatini, yer o‘qining yer orbitasiga og‘maligini va yer o‘qining yo‘nalishini doimiyligini ko‘rsatish mumkin. Lekin bu jarayonni namoyish etish uchun maxsus moslamalaming zarurati yo‘q: buning uchun oddiy yoritkich (chiroq) va geografik globusning o‘zi yetarli yoki bo‘lmasa, Kandaurov telluriysi yetarli bo‘ladi. Ushbu telluriy ortiqcha detallardan holi bo‘lgan holda, faqatgina jarayonni namoyish etish uchun zarur moslamalardan iborat bo‘lgan qurilma. Zamonaviy hamda mohirona yaratilgan qurilmalar astronomik jarayonni tushunishga katta imkon yaratadi.

Ayniqsa, sferik va nazariy astronomiyada namoyishli modellar juda muhim vositalar hisoblanadi. Ulami namoyish etishdan awal, harakatiami yaxshilab o‘ylab ko‘rish va tayyorgarlik ko‘rish zarur.

Modelni namoyish etish hamda jarayonni tushuntirish vaqtida o‘qituvchi doskada shu jarayonga tegishli bo‘lgan chizmalami doskada ham chizib, kelgusida bo‘ladigan jarayonlarni ham tahlil qilib berishi kerak. Asosiy astronomik asboblaming modellarini albatta koYsatish va ular orqali kuzatishning asosiy usullarini namoyish etib berishi kerak.

Ko‘p hollarda o‘qituvchi dars o‘tishi jarayonida o‘zi tomonidan yaratilgan modellardan foydalanishiga to‘g‘ri keladi. Ammo bugungi kunga kelib, bu kabi modellami yaratish ko‘pchilik o‘qituvchilaming esidan chiqqanligi kuzatilmoqda. Hozirda bunday modellarni yaratishga ko‘maklashuvchi adabiyotlar mavjud bo‘lib, ulami yasashda qo‘llanmalardan foydalanish kerakli samarani beradi.