Fizika va astronomiya

Nazorat savollari:

1. 
   Umumiy fizikadan talabalaming bilimiga qanday talablar qo'yiladi?
   
2. 
   Umumiy fizikadan talabalaming bilimlarini nazorat qilishning qanday usullari mavjud?
   
3. 
   Talabalaming qanday javoblariga a’lo baho yoki yuqori ball qo‘yiladi?
   
4. 
   Talabalaming qanday javoblariga yaxshi baho yoki kerakli ball qo‘yiladi?
   
5. 
   Umumiy fizikadan qanday javoblarga qoniqarli baho yoki ball qo‘yiladi?
   
6. 
   Qanday javoblarga qoniqarsiz baho yoki ball qo‘yiladi?
   

24-§. Umumta’lim maktab, AL va KHK lari fizika kurslarining
ehtimoliy-statistik asoslari

Umumta’lim maktab fizika kursida molekulalar, ulaming harakati va o‘zaro ta’siri to‘g‘risida dastlabki ma’lumotlar beriladi. Paskal qonuni, diffuziya hodisasi molekulalar tartibsiz xaotik harakatining isboti va natijasi sifatida qaraladi. Fizika kursida ehtimoliy-statistik g‘oya va tushunchalar (ESG‘T) laming paydo bo‘lishi va rivojlanishini hamda ularga taalluqli metodik tadqi- qotlami tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilarda ehtimoliy- statistik tasavvurlami shakllantirishga yetarli imkoniyat mavjud ekan. Jumladan, issiqlik hodisalarini (ESG‘T)lar ehtimoliy - statistik g‘oya va tushunchalar asosida o‘rganishda, modelli tajribalarga suyanish maqsadga muvofiq bo‘lib, uni quyidagicha amalga oshirish mumkin:

1. 
   Issiqlik hodisalarining umumiy xossa va qonuniyatlariga taalluqli tajriba natijalari bilan tanishtirish.
   
2. 
   Bu ma’lumotlami molekular-kinetik nuqtayi nazardan talqin qilish.
   
3. 
   O‘rganilayotgan hodisaning statistik modelini yaratish.
   
4. 
   Issiqlik hodisalariga taalluqli fizik kattaliklar - temperature, bosim, ichki energiya va boshqa kattaliklami statistik tasnifini ochib berish.
   
5. 
   Kubda joylashgan N ta tartibsiz harakat qilayotgan zarralardan iborat va muvozanat holatda turgan statistik sistema modelini kiritish va undan foydalanish.
   

Statistik sistemani tashkil qilgan zarralaming harakat yo‘nalishi, tezligi, energiyasi issiqlik harakat tufayli tartibsiz to‘qnashishlar natijasida tasodifiy tarzda o‘zgarib turadi. Chunki, oldindan alohida zarraning harakat trayektoriyasini, tezligining yo‘nalishi va son qiyinatini aytish mumkin emas, boshqacha aytganda, har bir zarraning holati tasodifiy tasnil'ga ega. Shu jihatdan, zarralaming harakati mohiyatiga ko'ra mcxanik harakatdan tubdan farq qiladi. Bunday zarralaming harakat qonuniyatlari va xossalarini o‘rganish uchun ehtimoliy-statistik metod qo’llaniladi. Bu yerda shuni alohida ta’kidlash lozimki, statistik metod yordamchi vosita sifatida emas, balki bunday sistemalaming tabiatini to‘laqonli aks ettirgani uchun qo'llaniladi.

Bu metodning asosida tasodifiy voqea yoki tasodifiy hodisa yotadi. Tasodifiy hodisalar tabiatiga ko‘ra, yakka va ommaviy tasodifiy hodisalarga bo‘linadi. Ommaviy tasodifiy hodisalar statistik qonuniyatlarga bo‘ysunadi.

IJinumta’lim maktablarda ehtimollik tushunchasining klassik ta’ri Uni berish yetarlidir. Albatta, buning uchun talabalarga teng imkoniyatli hodisalaming mohiyatini tushuntirish kerak. Buni tanga yoki shoshqol misolida yaqqol ko‘rsatish mumkin. Agar shoshqol lo‘g‘ri geometrik shaklda bir jinsli materialdan yasalgan bo‘lsa, olti loinonidan hech biri ustunlikka ega emas. Aytaylik, tomonlarga 1 dan 6 gacha bo‘lgan raqamlar yozilgan bo‘lsin, u holda shoshqol tashlanganda oltita teng imkoniyatli voqeaning bittasi yuz beradi. Jumladan, bizni 5 yozilgan tomonini tushishi qiziqtirsin, buni ma’qul hodisa deylik. Ehtimollikning klassik ta’rifiga ko'ra, ehtimollik deb, yuz bergan ma’qul hodisalar soni m ni teng imkoniyatli umumiy hodisalar soni n ga nisbatiga aytiladi va quyidagicha yoziladi W = m/n, bu yerda W - ma’qul hodisaning yuz berish ehtimoli. Bu tushunchani chuqurroq shakllantirish maqsadida, shoshqolni juda ko‘p marta tashlab, natijasini quyidagicha jadvalda ifodalash mumkin (24.1 - jadval).