Fizika-texnika

Garmonik ossilyatorning turli holatlari. 1-jadval

Bu yerda n-son sathlar tartib raqami, l - orbital kvant soni, magnit kvant soni m -1 dan +1 gacha bo‘lgan 2(2l + 1) qiymatni qabul qiladi. Ossillyator holatining juftligi π = (-1)^l l–orbital kvant soni juft bo‘lsa holat juftligi juft, l - son toq bo‘lsa holat juftligi toq. Har bir holat 2(2l + 1) yoki (n +1)(n +2)

Yadroning energiya sathlari. 2-jadval

karrali turlangan (aynigan) xilma-xillik karrasiga ega bo‘ladi. Jadvaldan ko‘rinishicha, garmonik ossillyator uchun yadrolarda nuklonlar soni 2, 8, 20, 70, 112 va 168 bo`lganda to‘liq qobiqlar vujudga keladi. Oldingi uchta son sehrli sonlarga to‘g‘ri keladi. Qolgan sehrli sonlarni turli potensiallar tanlash va o‘zgartirish bilan erishib bo‘lmaydi. Shu vaqtga qadar energiya sathlarini faqat n, l - kvant sonlari bilan tavsiflab kelgan edik. Bu muammoni nemis olimasi M.Gippert-Mayer ta’sirlashadigan spin-orbital kuchlarni kiritishlik bilan hal qildi.

Yadro qobiq modelining yuqorida aytilgan yutuqlariga qaramay, uning qo‘llanish sohasi juda cheklangan. U sferik yadrolar asosiy va uyg‘ongan holatlarining xususiyatlarini yaxshi tushuntiradi. Bu model berk qobiq o‘rtasiga mos keluvchi juft-juft yadrolarda kuzatiladigan aylanma strukturaga ega bo‘lgan energiya holatlarini tushuntira olmaydi. Bunday yadrolarning elektr kvadrupol momenti, E₂. xarakterdagi γ-o‘tishlar ehtimolligi nazariy qiymatlarga qaraganda katta bo‘lib, chiqadi. Yadro qobiq modelining bu kamchiliklari tabiiydir, chunki potensial shakli sferik simmetriyaga ega va nuklonlar o‘zaro ta’sirlashmaydi, yadroning mexanik, magnit va elektr momenti oxirgi toq nuklonning momentidan iborat deb faraz qilindi. Bu kamchiliklarni hisobga olgan yadro modeli yadroning umumlashgan modeli deb ataladi.
Yadroning umumlashgan modeli
Nuklonlarning o‘zaro ta’siri natijasida hosil bo‘ladigan o‘rtacha sferik simmetrik potensial alohida nuklonlaming harakati va o‘zaro ta'siriga qarab o‘zgarishi mumkin. Nuklonlarning o‘zaro ta’siri esa to‘lgan qobiqdan tashqarida joylashgan tashqi nuklonlarning miqdoriga bog‘liq. Tashqi nuklonlar soni katta bo‘lmaganda yadro potensiali va shakli sferik simmetrikligicha qoladi. Bu holda yadroning uyg‘ongan holatlari bir zarrali sathlardan va yadrodagi tebranishlar natijasida hosil bo‘lgan energetik sathlardan iborat bo‘ladi. Tashqi nuklonlarning soni ortishi bilan nuklonlar harakatining yadro potensialiga ta’siri ortadi. Yadro sferik shaklining turg‘unligi kamayadi. Nihoyat, tashqi nuklonlar soni yetarlicha katta bo‘Iganda yadroning sferik simmetrik shakli turg‘un bo`lmay qoladi, yadro deformatsiyalanadi. Bunday deformatsiyalangan yadro ma`lum bir o‘q atrofida aylanishi mumkin va unda aylanish energetik sathlari hosil bo`ladi. Tebranish energetik sathlari pasayadi va bir zarrali sathlar xarakteri ham o‘zgaradi. Tashqi nuklonlar soni yanada ortishi bilan ularning kollektiv harakati ta'siri ortib, to`la qobiqlardan tashkil topgan yadro o‘zagi ham deformatsiyalanishi mumkin.