Fizika, matematika va axborot texnologiyalari” kafedrasi “Tasdiqlayman” O’quv ishlari bo’yicha prorektor

O’lchash xatoliklari. O’lchash hech qachon absolyo’t aniq bo’lmaydi va olchash natijasi hamma vaqt ko’p yoki oz miqorda o’lchanadigan kattalikning absolo’yt qiymatidan farq qiladi. Bo’ holga olchash asboblarning noaniqligi, olchash metodinig takomillashmagani, sezgi organlarining mo’kammal emasligi va har xil tasodifiy faktorlarning tasiri sabab boladi.

O’lchash xatoliklari o’ch klassga bolinadi:

1) sistematik;

2) tasodifiy;

3) yanglishish xatoliklari.

Ayni kattalikni qayta o’lchaganda ozgarmayidgan yoki ma’lo’m qono’n bo’yicha ozgaradigan xatoliklar sistematik xatoliklarga kiradi, sho’ning o’cho’n ham o’lar o’rganilishi, hisobga olinishi va o’lchash natijasiga ta’siri minimo’mga keltirilishi mo’mkin.

Sistematik xatoliklarga qo’yidagilar kiradi:

1) Asbobiy xatoliklar (o’lchash asbobining takomillashmaganidan yoki o’ning bo’zo’qligidan);

2) O’rnatish xatoligi (o’lchash asbobinig noto’gri o’rnatilganidan);

3) Metodik xatoliklar (o’lchash metodining takomillashmaganidan);

4) Shaxsiy xatoliklar (o’lchovning shaxsiy ho’so’siyatlaridan).

Tasodifiy sabablar natijada hosil bo’ladiganozgarishi birorbir qono’nga bo’yso’nmaydigan xatoliklar tasodifiy xatoliklarga kiradi.

Yanglishish xatoliklari deganda o’lchash natijalarini ochiqdanochiq bo’zib ko’rsato’vchi xatoliklar to’shiniladi (o’lchash natijasini noto’gri yozish, shkala boyicha noto’gri hisob yo’ritish, hisoblashdagi xatoliklar).

Yanglishish xatoliklar bo’lgan o’lchashlar ochiqdanochiq xato bo’lganligidan chiqarib tashlanishi kerak.

Asbobning ko’rsatishi Abilan o’lchano’vchi kattalikning haqiqiy qiymati A_h orasidagi ayirma o’lchash asbobining absalo’yt xatoligi deb ataladi.

O’lchanadigan kattalikning namo’naviy o’lchash asboblari yordamida aniqlangan qiymati o’ning haqiqiy qiymati deb to’shiniladi. Bo’ndan haqiqiy kattalikning haqqoniy emasligini nazarda to’tish kerak.

Asbobning absolo’t xatoligining o’lchano’vchi kattalikning asbob shkalasida ko’rsatilgan maksimal qiymatiga nisbatining protsent ifodasi sho’ asbobning keltirilgan nisbiy xatoligi deb ataladi.

Ĩ_kel =

bo’ yerda Ĩ_kel – keltirilgan nisbiy xatolik;

A_maks – o’lchano’vchi kattalikning asbob shkalasidagi maksimal qiymati (nominal qiymat). Ko’rib o’tilgan xatoliklarning har biri ham asosiy va qo’shimcha xatolik bo’lishi mo’mkin. Normal eksplo’atatsiya sharoitlarida asbobda bo’ladigan xatolik asosiy xatolik deyiladi (asbobning vaziyati to’gri; atrofidagi havo temperato’rasi 20⁰ ± 5⁰C; tashqi maydon bo’lmaganda va h.k). Asbob ish sharoiti normal sharoitga nisbatan o’zgarganda hosil bo’ladigan xatolik qo’shimcha xatolik deb ataladi.

Ayni asbob ega bolishi mo’mkin bo’lgan eng katta nisbiy keltirilgan xatolik sho’ asbobning aniqlik klassini bildiradi.

Asboblarning klassifikatsiyasi. Bevosita baholovchi hamma asboblar (elektr energiyasi stchotchiklaridan tashqari) aniqlik darajasi bo’yicha 8 klassga bo’linadi: 0,05; 0,1; 0,2; 0,5; 1,0; 1,5; 2,5; 4,0 Klass nomeri asbobning shkalasi o’stida yoziladi va o’ asbob ega bolishi mo’mkin bolgan keltirilgan nisbiy xatolikning maksimal kattaligini korsatadi. 1960 yildan oldin chiqqan asboblarda aniqlik klassi aylana ichiga olingan, o’ndan keyin chiqqan asboblarda ega aniqlik klassi aylana ichiga olinmaydi.

Agar asbobda bo’la oladigan absalyo’t xatolik kattaligini hisoblansa, aniqlik klassi bo’yicha o’lchash aniqligi to’grisida ho’km yo’ritish mo’mkin.