Fizika kursi



Download 2,6 Mb.
Pdf ko'rish
bet146/268
Sana11.01.2022
Hajmi2,6 Mb.
#348187
1   ...   142   143   144   145   146   147   148   149   ...   268
Bog'liq
fizika kursi

anomal dispersiya kuzatiladi. 

 

16.1 – rasm. 

 

 

16.2 – rasm. 



 

16.3 – rasm. 


 

267


 

16.2 - §. Dispersiyaning elektron nazariyasi 

 

 



Dispersiyaning  elektron  nazariyasini  mulohaza  qilar  ekanmiz, 

yorug‘likni elektromagnit to‘lqin, modda tuzilishini esa elektron nazariya 

asosida  tassavur  qilish  yetarli.  Elektron  nazariyaga  asosan  jism 

elektronlar va ionlardan tashkil topgan. Ular yorug‘lik ta’sirida tebranma 

harakatga  keladi.  Yorug‘lik  to‘lqinlarining  tebranishlari 



10



15

  Gc 

chastotalarda  sodir  bo‘ladi.  Elektromagnit  maydonning  bunchalik    tez 

o‘zgarishini massalari yetarlicha kichik bo‘lgan elektronlargina sezishga 

ulguradi.  Shuning  uchun  yorug‘lik  to‘lqinining  jismga  ta’sirini 

hisoblashda 

yorug‘likning 

elektronga 

ta’sirini 

hisoblash 

bilan 


chegaralansa bo‘ladi. 

 

Elektromagnit  to‘lqin  jismdan  o‘tayotganda  –e  zaryadli  har  bir 



elektronga elektr kuchi 

)

(



Е

е

e

F

r

r



=

 va Lorens kuchi 



[ ]

)

(



uB

е

F

l

=



bilan 

ta’sir qiladi. 

 

[ ]


(

)

В



Е

е

F

F

F

l

e

r

r



r

r

r



υ

+



=

+

=



   

 

(16.1)   



 

 

Lorens kuchi elektr kuchidan juda kichik bo‘lganligi sababli uni 



hisobga  olmasa  ham  bo‘ladi.  U  holda  (16.1)  ni  ko‘rinishi  quyidagicha 

bo‘ladi, 



t

Е

е

Е

е

F

ω

cos



0

r

r



r

=



=

 



 

(16.2) 


bunda 

0

E

r



E



r

 ning amplituda qiymati, 

ω

 - to‘lqinning siklik chastotasi. 



Birinchi  yaqinlashganda  F  kuch  (16.2)  faqat  eng  tashqi  elektronlarni 

siljitadi,  deb  hisoblash  mumkin.  Lekin  bu  elektron  bilan  atomning 

qolgan qismi orasidagi kvazielastik kuch mavjudki, u elektronni avvalgi 

vaziyatiga 

qaytarishga 

harakat 


qiladi. 

Bu 


kuch 

x 

siljishga 

proporsionaldir: 

х

F

кайт

κ



=

u  holda  elektron  harakati  uchun  Nyuton  2-qonunini  quyidagicha  yozish 



mumkin. 

t

eE

х

dt

х

d

m

ω

κ



cos

0

2



2



=

   


(16.3) 

yoki 


 

 

t



E

m

e

х

m

dt

х

d

ω

κ



cos

0

2



2



=

 



 

268


m

t

E

m

e

х

dt

х

d

κ

ω



ω

ω

=



=



2

0

0



2

0

2



2

;

cos



 

(16.4) 


 

(16.4) tenglamaning yechimi 



t

x

x

ω

cos



0

=

   



 

(16.5) 


ko‘rinishda bo‘ladi, (16.5) dan vaqt bo‘yicha birinchi tartibli va ikkinchi 

tartibli hosila olamiz: 



t

x

x

ω

ω



sin

0



=



t

x

x

ω

ω



cos

0

2



=

′′



Buni hisobga olsak, (16.4) quyidagi ko‘rinishni oladi: 

cos


E

m

e



-

t

cos



x

cos


0

0

2



0

0

2



ω

ω

ω



ω

ω



=



t



x

 

bunda 



0

2

0



2

0

)



(

E

m

e

x

=



ω

ω

 



yoki 

2

2



0

0

2



0

2

0



0

ω

ω



ω

ω



=



=

E

m

e

E

m

e

x

   


(16.6) 

ifodani  hosil qilamiz. 

 

Ikkinchi  tomondan  elektromagnit  to‘lqin  ta’sirida  elektronning 



siljishi tufayli hosil bo‘lgan sistemani elektr dipoli deb qarash mumkin. 

Bu  dipolning  yelkasi  x  siljishga  teng.  Agar  x



0

  maksimal  siljish  bo‘lsa, 

dipol momenti R

e

=



 ex



0

 ga teng.  

 

Moddaning  birlik  hajmdagi  atomlar  sonini  N  deb  belgilasak, 



qutblanish vektori R ning qiymati  

2

2



0

0

2



ω

ω



=

=

E



m

e

N

N

Р

Р

e

   


 

 

(16.7) 



ko‘rinishni oladi. 

Kuchlanganligi  E



0

  bo‘lgan  maydondagi  modda  uchun  R 

dielektrik singdiruvchanligi (

ε

) bilan quyidagicha bog‘langan: 



0

0

)



1

(

Е



Р

ε

ε



=

 



U holda (16.7) dan  


 

269


0

0

2



2

0

0



2

)

1



(

Е

E

m

e

N

ε

ε



ω

ω



=

 



 

(16.8) 


)

(

1



2

2

0



0

2

ω



ω

ε

ε



+

=



m

e

N

   


 

(16.9) 


ekanligi  kelib  chiqadi.  Maksvell  nazariyasiga  asosan  dielektrik 

singdiruvchanligi 

ε

,  magnit  singdiruvchanligi 



µ

  bo‘lgan  muhitda 

elektromagnit to‘lqinining tarqalish tezligi 

µ

ε



с

u

=

 



 

 

(16.10) 



bo‘ladi. Moddaning sindirish ko‘rsatkichi esa 

1

,



=

=

=



µ

µ

ε



u

с

n

 bo‘lsa  

ε

=

n



 

 

 

(16.11) 



ifoda  hosil  bo‘ladi.  (16.10)  dan  foydalanib  (16.11)ni  quyidagi 

ko‘rinishda yoza olamiz: 

2

2

0



2

0

1



ω

ω

ε



+



=

m

e

N

n

  

 



(16.12) 

(16.12)  formula  asosida  hisoblangan  n 

ning qiymatlarini 

ω

 ga bog‘liqlik grafigi 



16.4 – rasmda tasvirlangan. 

Demak, 


muhitning 

sindirish 

ko‘rsatkichi  to‘lqin  chastotasiga  mos 

ravishda  ortib  boradi.  Lekin 

ω

ω

0



  ga 

yaqinlashganda  n  ning    qiymati  keskin 

ortib ketadi. 

ω

 ning qiymati 



ω

0

 ga yuqori 

chastotalar  tomonidan  yaqinlashganda 

esa  n  ning  qiymati  keskin  kamayib 

ketadi.  Umuman  aytganda, 

ω

  ning 



qiymati 

ω

0

  ga  yaqin  bo‘lgan  sohada 

n=f(

ω

)  funksiya  uzulishga  ega  bo‘lgan  (16.4  –  rasm  punktir  chiziq). 

Buning  sababi  nazariy  hisoblashlarda  tebranma  harakatning  so‘nishini 

 

                 



ω

0

               



ω

 

16.4 – rasm. 



Nazariya 

Tajriba 


 

270


hisobga  olinmaganligidir.  Biz  ko‘rayotgan  holda  «ishqalanish» 

elektromagnit  to‘lqinning  bir  qismini  muhitda  yutilishi  tufayli  vujudga 

keladi. 

 

16.3 - §. Yorug‘likning qutblanishi. Tabiiy va 

qutblangan yorug‘lik 

 

 

 

Interferensiya  va  difraksiya  hodisalari  ham  ko‘ngdalang,  ham 

bo‘ylama to‘lqinlar uchun kuzatiladi. Shu bilan birga shunday hodisalar 

borki, 


ular 

uchun 


yorug‘lik 

to‘lqinining  ko‘ngdalang  to‘lqin 

ekanligi 

alohida 


ahamiyatga 

egadir.  Bunday  hodisalar  qatoriga 

yorug‘likning 

qutblanishi 

ham 

kiradi. Ixtiyoriy yorug‘lik manbasi 



(Quyosh 

va 


sham) 

dan 


tarqalayotgan  yorug‘lik  nurlari 

deganda 


shu 

manbaning 

atomlaridan  chiqayotgan  yorug‘lik 

to‘lqinlarining 

aralashmasi 

tushuniladi.  

 

Soddalik uchun tebranayotgan elektr dipoli nurlanishini qarasak, 



turli 


tomonga 

elektromagnit 

to‘lqinlar 

chiqarishini, 

bunda 

elektromagnit  to‘lqin  nurlanish  yo‘nalishi 



r

r

ga  perpendikulyar,  dipol 



o‘qi  tekisligida 

E

r

  kuchlanganlik  vektorining  tebranishini  ko‘ramiz. 



Magnit maydon  kuchlanganligi vektori 

H

r

 va 



E

r

 o‘zaro perpendikulyar 



tekislikda tebranadi. 

E

r

 vektor tebranadigan tekislikni tebranish tekisligi 



va 

H

r

-  vektori  tebranadigan  tekislikni  qutblanish  tekisligi  deb  ataladi 



(16.5  –  rasm).  Qutblanish  hodisasini  to‘la  yoritish  uchun 

E

r

  to‘g‘risida 



fikr  yuritish  yetarlidir.  Buning  sababi,  birinchidan,  Maksvell 

nazariyasiga  binoan 



E

r

  tebranayotgan  tekislikka  perpendikulyar 



tekislikda,  albatta, 

H

r

ham  tebranadi,  ikkinchidan  moddalarga 



E

r

  ning 



ta’siri 

H

r

ta’siridan ko‘ra ko‘proq bo‘lar ekan. 



E

r

 yorug‘lik vektor  deb 



ataladi.  Yorug‘lik  manbaining  o‘lchamlari  qanchalik  kichik  bo‘lmasin, 

undagi  «nurlangichlar»  soni  nihoyat  ko‘p  bo‘ladi.  Boshqacha  aytganda, 

har  onda  manbadagi  milliardlab  atomlar  to‘lqin  nurlatishni  tugallasa, 

milliardlab atomlar to‘lqin chiqarishni boshlaydi. 

 

Demak,  biror  jism  nurlanayotgan  yorug‘likda  yorug‘lik  vektori 



turli  yo‘nalishlarda    bir  xil  ehtimollikda  tebranadi. 

E

r

  ning  turli 



 

Е

 



 

 

Н



 

 

 




Download 2,6 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   142   143   144   145   146   147   148   149   ...   268




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish